Μιρτσέα Ελιάντε: Επιβίωση του μύθου της Αιώνιας Επιστροφής

…Θα ήταν απαραίτητο να φέρουμε αντιμέτωπους «τον ιστορικό άνθρωπο» (το μοντέρνο άνθρωπο), ο οποίος συνειδητά και με τη θέλησή του δημιουργεί την ιστορία, με τον άνθρωπο των παραδοσιακών πολιτισμών, ο οποίος, όπως έχουμε δει, είχε αρνητική στάση απέναντί της. Είτε την καταργεί περιοδικά, είτε την υποτιμά, ανακαλύπτοντας συνεχώς μεταϊστορικά πρότυπα και αρχέτυπα γι’ αυτήν, είτε τελικά της αποδίδει μεταϊστορικό νόημα (κυκλική θεωρία, εσχατολογικές σημασίες κλπ.) ο άνθρωπος των παραδοσιακών πολιτισμών δεν έδινε καμιάν αξία στο ιστορικό γεγονός καθ’ εαυτό. Με άλλα λόγια, δεν το θεωρούσε ως μια ειδική κατηγορία του ίδιου τρόπου της ύπαρξής του. Ομως για να συγκρίνουμε τους δύο αυτούς τύπους της ανθρωπότητας, προϋποτίθεται μια ανάλυση όλων των μοντέρνων «ιστορικισμών» και μια τέτοια ανάλυση, για να είναι πραγματικά χρήσιμη, θα μας απομακρύνει από το κύριο θέμα αυτής της μελέτης. Παρ’ όλα αυτά είμαστε υποχρεωμένοι να θίξουμε το πρόβλημα του ανθρώπου συνειδητά και με τη θέληση του ιστορικού, γιατί ο μοντέρνος κόσμος στις μέρες μας δεν έχει προσχωρήσει ολοκληρωτικά στον ιστορικισμό. Είμαστε ακόμη μάρτυρες μιας θα την ονομάζαμε αρχετυπική και αντιιστορική, και της μοντέρνας, μετα-εγελιανής αντίληψης, που επιχειρεί να είναι ιστορική. Θα περιοριστούμε στην εξέταση μιας μόνο αλλά σημαντικής πλευράς του προβλήματος: των λύσεων που προσφέρονται απο την ιστορικιστική αντίληψη για να δώσουν τη δυνατότητα στο μοντέρνο άνθρωπο να αντέξει τη διαρκώς πιο ισχυρή πίεση της σύγχρονης ιστορίας.

Τα προηγούμενα κεφάλαια έχουν επαρκώς διευκρινίσει τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι των παραδοσιακών πολιτισμών αντιμετώπισαν την ιστορία. Ο αναγνώστης θα θυμάται ότι προστάτευαν τον εαυτό τους απέναντί της, είτε καταργώντας την περιοδικά μέσα από την επανάληψη της κοσμογονίας και την περιοδική αναγέννηση του χρόνου, είτε με την απόδοση μεταϊστορικού νοήματος στα ιστορικά γεγονότα, ενός νοήματος που δεν ήταν μόνο παρηγορητικό, αλλά πάνω απ’ όλα λογικά συνεπές, δηλαδή ικανό να συναρθρωθεί μέσα σ’ ένα καλά οργανωμένο σύστημα, στο οποίο ο κόσμος και η ανθρώπινη ύπαρξη είχαν το καθένα δικό τους λόγο ύπαρξης (raison d’ etre). Πρέπει να προσθέσουμε ότι αυτή η παραδοσιακή αντίληψη της άμυνας απέναντι στην ιστορία αυτό ο τρόπος να αντιμετωπίζονται τα ιστορικά γεγονότα, συνέχισε να επικρατεί σχεδόν μέχρι τις μέρες μας. Και συνεχίζει ακόμη να παρηγορεί τις αγροτικές (=παραδοσιακές) κοινωνίες της Ευρώπης, που πεισματικά εμμένουν σε μια αντιιστορική θέση και είναι μ’ αυτό τον τρόπο εκτεθεειμένες στις βίαιες επιθέσεις όλων των επαναστατικών ιδεολογιών. Ο χριστιανισμός των λαϊκών ευρωπαϊκών στρωμάτων δεν πέτυχε ποτέ την κατάργηση, είτε της θεωρίας των αρχετύπων (που μετατρέπει την ιστορική προσωπικότητα σε υποδειγματικό ήρωα και το ιστορικό γεγονός σε μυθική κατηγορία), είτε των κυκλικών και αστρικών θεωριών (σύμφωνα με τις οποίες η ιστοριέα δικαιολογείτο και τα παθήματα που προκαλούσε προσλάμβαναν μεταϊστορικό νόημα). Ετσι – για να δώσουμε μόνο λίγα παραδείγματα – οι βάρβαροι εισβολείς των Μέσων Χρόνων αφομοιώθηκαν με το βιβλικό αρχέτυπο γωγ και Μαγώγ και έτσι προσέλαβαν οντολογική υπόσταση και εσχατολογική λειτουργία. Λίγους αιώνες αργότερα θεώρησαν τον Τζέκινς Χαν ως τον νέο Δαβίδ προορισμένο να πραγματοποιήσει τις προφητείες του Ιεζεκιήλ. Ερμηνευόμενα έτσι τα παθήματα και οι καταστροφές, που προκλήθηκαν από την εμφάνιση των βαρβάρων στο μεσαιωνικό ιστορικό ορίζοντα, ήταν «υποφερτά» με τον ίδιο τρόπο που, πριν μερικές χιλιάδες χρόνια, είχε σταθεί δυνατό να γίνει υποφερτός ο τρόμος της ιστορίας στην αρχαια Ανατολή. Ακόμη και σήμερα παρόμοιες αιτιολογήσεις των ιστορικών καταστροφών καθιστούν δυνατή τη ζωή για δεκάδες εκατομμύρια ανθρώπους, οι οποίοι συνεχίζουν να αναγνωρίζουν στη συνεχή πίεση των γεγονότων σημεία της θεϊκής βόυλησης ή μιας αστρικής μοίρας.

Αν στραφούμε σε μιαν άλλη παραδοσιακή αντίληψη – εκείνη του κυκλικού χρόνου και της περιοδικής αναγέννησης της ιστορίας, είτε αυτή συνδέεται με το μύθο της αιώνιας επανάληψης, είτε όχι -, ανακαλύπτουμε, ότι, μολονότι οι πρώτοι χριστιανοί συγγραφείς άρχισαν να την καταπολεμούν με σφοδρότητα, παρ’ όλα αυτά, εισχώρησε τελικά στη χριστιανική φιλοσοφία. Πρέπει να θυμηθούμε ότι για το χριστιανισμό ο χρόνος είναι πραγματικός, γιατί έχει ένα νόημα – τη Λύτρωση. «Μια ευθεία γραμμή καθορίζει την πορεία της ανθρωπότητας από την αρχική Πτώση μέχρι την τελική Λύτρωση. Και το νήμα της ιστορίας είναι μοναδικό γεγονός. Πράγματι, όπως τονίζει το 9ο κεφάλαιο της προς Εβραίους Επιστολής και η Α΄ Πέτρου 3:18, ο Χριστός πέθανε μια μόνο φορά δεν είναι ένα γεγονός, που υπόκειται σε επανάληψη, που μπορεί να αναπαραχθεί πολλές φορές (πολλάκις). Ετσι η εξέλιξη της ιστορίας κατευθύνεται και προσανατολίζεται από ένα μοναδικό γεγονός, ένα γεγονός που στέκεται εντελώς μόνο του. Συνεπώς η μοίρα όλης της ανθρωπότητας, μαζί με την ατομική μοίρα καθενός μας καθορίζονται παρόμοια και τα δύο μια φορά, μια για πάντα, μέσα σ’ έναν συγκεκριμένο και αναντικατάστατο χρόνο, που είναι εκείνος της ιστορίας και της ζωής». Η γραμμική αυτή αντίληψη του χρόνου και της ιστορίας, που ήδη το δεύτερο αιώνα σκιαγραφήθηκε από τον Ειρηναίο Λυώνος, θα απασχολήσει ξανά τον Μέγα Βασίλειο και τον Γρηγόριο τον Ναζιανζηνό και, τελικά, θα τύχει επεξεργασίας από τον Αυγουστίνο.

Αλλά παρά την αντίδραση των ορθοδόξων Πατέρων, οι θεωρίες των κυκλικών και αστρικών επιδράσεων στην ανθρώπινη μοίρα και στα ιστορικά γεγονότα έγιναν αποδεκτές, τουλάχιστον εν μέρει, από άλλους Πατέρες και εκκλησιαστικούς συγγραφείς, όπως ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς, ο Μινούκιος Φήλιξ, ο Αρνόβιος και ο Θεοδώρητος. Η διαμάχη αυτή ανάμεσα στις δύο θεμελιώδεις αντιλήψεις του χρόνου και της ιστορίας συνεχίστηκε μέχρι το δέκατο έβδομο αιώνα. Δεν μπορούμε ούτε καν να ανακεφαλαιώσουμε τις θαυμάσιες αναλύσεις, που έγιναν από τον Pierre Duhem και τον Lynn Thorndike και επαναλήφθηκαν και συμπληρώθηκαν από τον Pitirim Sorokin. Πρέπει να υπενθυμίσουμε στον αναγνώστη ότι στο αποκορύφωμα των Μέσων Χρόνων κυκλικές και αστρικές θεωρίες αρχίζουν να επικρατούν επί της ιστοριολογικής και εσχατολογικής θεώρησης. Οι θεωρίες αυτές, ήδη δημοφιλείς τον δωδέκατο αιώνα, δέχτηκαν συστηματική επεξεργασία στη συνέχεια, ειδικά ύστερα από την εμφάνιση των μεταφράσεων από Αραβες συγγραφείς. Επιχειρήθηκαν όλο και πιο ακριβείς συσχετισμοί μεταξύ κοσμικών και γεωγραφικών παραγόντων, εμπλέκοντας και τις αντίστοιχες περιοδικότητες (προς την κατεύθυνση που ήδη είχε υποδειχτεί από τον Πτολεμαίο, το δεύτερο μετά Χριστόν αιώνα, στην Τετράβιβλό του). Ο αλβέρτος ο Μέγας, ο Θωμάς Ακινάτης, ο Ρογήρος Βάκων, ο Δάντης (Συμπόσιο, ΙΙ, Κεφ. 14) και πολλοί άλλοι πιστεύουν ότι οι κύκλοι και οι περιοδικότητες της παγκόσμιας ιστορίας κατευθύνονται από την επίδραση των άστρων, είτε αυτή η επίδραση υπακούει στη θέληση του Θεού και είναι όργανό του μέσα στην ιστορία, είτε – μια υπόθεση που υποστηρίζεται όλο και περισσότερο – θεωρείται μια δύναμη που είναι έμφυτη μέσα στον κόσμο. Με λίγα λόγια υιοθετώντας τη διατύπωση του Sorokin, οι Μέσοι Αιώνες κυριαρχούνται από την εσχατολογική αντίληψη (στις δύο ουσιώδεις στιγμές της: τη Δημιουργία και το τέλος του κόσμου) συμπληρωμένη από την κυκλική θεωρία, που εξηγεί την περιοδική επιστροφή των γεγονότων. Η διττή αυτή διδασκαλία κυριαρχεί στο στοχασμό μέχρι το δέκατο έβδομο αιώνα, αν και ταυτόχρονα αρχίζει να επικρατεί η θεωρία της γραμμικής προόδου της ιστορίας. Στους Μέσους Χρόνους τα σπέρματα αυτής της θεωρίας μπορούν να αναγνωριστούν στα συγγράμματα του Αλβέρτου του Μέγα και του Θωμά του Ακινάτη. Αλλά εκεί που η θεωρία εμφανίζεται με όλη της τη συνοχή, ως ένα αναπόσπαστο στοιχείο μιας μεγαλειώδους εσχατολογίας της ιστορίας, είναι με το «Αιώνιο Ευαγγέλιο» του Joachim Floris διαιρεί την ιστορία του κόσμου σε τρεις μεγάλες εποχές, διαδοχικά εμπνευσμένες και κυριαρχούμενες από διαφορετικό πρόσωπο της Τριάδος: Πατέρα, Υιό, Αγιο Πνεύμα. Σύμφωνα με τη θεωρία του Καλαβρού ηγούμενου, καθεμία απ’ αυτές τις εποχές αποκαλύπτει στην ιστορία μια νέα διάσταση της θεότητας και μ’ αυτό τον τρόπο επιτρέπι στην ανθρωπότητα να τελειοποιεί προοδευτικά τον εαυτό της μέχρι τελικά στην έσχατη φάση – που εμπνέεται από το Αγιο Πνεύμα – να φτάσει στην απόλυτη πνευματική ελευθερία. [Ηταν πραγματική τραγωδία για τον δυτικό κόσμο το γεγονός ότι, αν και οι προφητικό-εσχατολογικές θεωρίες του Jochim de Floris ενέπνευσαν και γονιμοποίησαν τη σκέψη του Αγίου Φραγκίσκου της Ασίζης, του Δάντη, του Σαβοναρόλα, ξεχάστηκαν τόσο γρήγορα και ο Καλαβρός μοναχός διατηρήθηκε μόνο ως ένα όνομα, με το οποίο μπορούν να συνδεθούν πολλά αποκαλυπτικά συγγράμματα. Το ενδοκοσμικό στοιχείο της πνευματικής ελευθερίας, όχι μόνο σε σχέση με το δόγμα, αλλά και σε σχέση με την κοινωνία (μια ελευθερία που ο Joachim συνέλαβε ως αναγκαιότητα της θεϊκής και της ιστορικής διαλεκτικής), διακηρύχθηκε ξανά αργότερα, από τις ιδεολογίες της Μεταρρύθμισης και της Αναγέννησης, αλλά με εντελώς διαφορετικούς όρους και σύμφωνα με διαφορετικές πνευματικές απόψεις.]

Αλλά όπως είπαμε, η τάση που υποστηρίζεται όλο και περισσότερο είναι εκείνη που κάνει την κυκλική θεωρία ενδοκοσμική. Δίπλα στι πολύτομες αστρολογικές πραγματείες, οι θεωρίες της επιστημονικής αστρονομίας επιβάλλονται. Με τις θεωρίες του τύχω Μπράχε, του Κέπλερ, του Καρντάνο, του Τζιορντάνο Μπρούνο ή του Καμπανέλλα, η κυκλική ιδεολογία επιβιώνει δίπλα στη νέα αντίληψη της γραμμικής προόδου, που διακηρύσσεται, για παράδειγμα, από τον Φράνσις Μπέικον (Βακωνα) ή τον Πασκάλ. Από τον δέκατο έβδομο αιώνα, η γραμμική και η προοδευτική αντίληψη της ιστορίας επικρατούν όλο και περισσότερο, εγκαινιάζοντας την πίστη σε μιαν απεριόριστη πρόοδο, μια πίστη που διακηρύχτηκε ήδη από τον Λάιμπνιτς, κυριάρχησε στον αιώνα του «διαφωτισμού» και εκλαϊκεύτηκε στο δέκατο ένατο αιώνα με το θρίαμβο των ιδεών της εξέλιξης. Πρέπει να περιμένουμε μέχρι τον αιώνα μας για να δούμε τις απαρχές κάποιων νέων αντιδράσεων εναντίον του γραμμικου ιστορισμού και κάποια αναβίωση του ενδιαφέροντος για τη θεωρία των κύκλων. Έτσι στην πολιτική οικονομία γινόμαστε μάρτυρες της αποκατάστασης των θεωριών του κύκλου, της διακύμανσης, της περιοδικής ταλάντευσης. Στη φιλοσοφία αναζωογονείται ο μύθος της αιώνιας επιστροφής από τον Νίτσε. Ή στη φιλοσοφία της ιστορίας ο Σπένγκλερ και Τόυνμπη ασχολούνται με το πρόβλημα της περιοδικότητας.

Σχετικά με την αποκατάσταση των κυκλικών αντιλήψεων, ο Sorokin παρατηρεί σωστά ότι οι θεωρίες αυτές για το θάνατο του σύμπαντος δεν αποκλείουν την υπόθεση της δημιουργίας ενός νέου σύμπαντος, σχεδόν με τον τρόπο του Μεγάλου Ετους της ελληνο-ανατολικής σκέψης ή του κύκλου Yuga της ινδικής σκέψης. Βασικά, μπορεί να ειπωθεί ότι μόνο μέσα στις κυκλικές θεωρίες της μοντέρνας εποχής, το νόημα του αρχαϊκού μύθου της αιώνιας επανάληψης βρίσκει όλες του τις σημασίες. Γιατί οι μεσαιωνικές κυκλικές θεωρίες περιορίζονται στη δικαιολόγηση της περιοδικότητας των γεγονότων, δίνοντας σ’ αυτά μια θέση μέσα στους ρυθμούς του κόσμου και στις τύχες των άστρων. Επομένως και αυτές επιβεβαίωναν την κυκλική επανάληψη των γεγονότων της ιστορίας, ακόμη κι αν αυτή η επανάληψη δεν θεωρείτο ότι συνεχιζόταν ad infinitum. Επιπλέον λόγω του γεγονότος ότι τα ιστορικά γεγονότα εξαρτήθηκαν από τους κύκλους και τις αστρικές καταστάσεις, έγιναν κατανοητά, ακόμη και προβλέψιμα, αφού με τον τρόπο αυτό είχαν αποκτήσει ένα υπερβατικό πρότυπο. Οι πόλεμοι, οι λιμοί και η εξαθλίωση, που προκαλούνταν από τη σύγχρονη ιστορία, ήταν μόνο μια επανάληψη ενός αρχετύπου, καθορισμένου από τα άστρα και από τους ουράνιους νόμους, από τους οποίους η θεία θέληση δεν ήταν πάντα απούσα. Όπως και στο τέλος της αρχαιότητας, τις νέες αυτές εκφράσεις του μύθου της αιώνιας επιστροφής τις εκτιμούσαν κυρίως οι πνευματικές ελίτ και παρηγορούσαν ιδιαίτερα εκείνους που δοκίμαζαν άμεσα την πίεση της ιστορίας. Οι χωρικοί, όπως στην αρχαιότητα έτσι και στους μοντέρνους χρόνους, ενδιαφέρονταν ελάχιστα για τις κυκλικές και αστρικές συνταγές. Πραγματικά έβρισκαν παρηγοριά και στήριγμα μέσα στην ιδέα των αρχετύπων και της επανάληψης, μια ιδέα που «ζούσε» λιγότερο στο επίπεδο του κόσμου των άστρων και περισσότερο στο μυθικο-ιστορικό επίπεδο (μεταμορφώνοντας, για παράδειγμα, τις ιστορικές προσωπικότητες σε παραδειγματικούς ήρωες, τα ιστορικά γεγονότα σε μυθικές κατηγορίες κλπ. σύμφωνα με τη διαλεκτική που προσδιορίσαμε παραπάνω).