Αλπικές λίμνες Ηπείρου και Δυτικής Μακεδονίας

Το τοπίο και η μορφολογία της Ηπείρου και της δυτικής Μακεδονίας χαρακτηρίζεται έντονα από τους ορεινούς όγκους, τις απότομες ορθοπλαγιές, τα αλπικά οροπέδια και φυσικά τις αλπικές λίμνες. Οι λίμνες αυτές διατηρούν σχεδόν σταθερή τη στάθμη του νερού σε όλες τις εποχές του χρόνου και αυτό αποδίδεται είτε στην ύπαρξη αρτεσιανών φαινομένων, είτε υπόγειων πηγών, είτε στο λιώσιμο των χιονιών, που σε μερικά σημεία διατηρείται μέχρι τα μέσα καλοκαιριού. Κάποιες από τις λίμνες αποτελούν κατάλοιπα της εποχής των παγετώνων, νερά που κρατήθηκαν σε καρστικά βυθίσματα.

Οι αλπικές λίμνες τροφοδοτούνται από τα χιόνια που σκεπάζουν τις γύρω εκτάσεις τον χειμώνα και λιώνουν την άνοιξη, βρίσκονται σε απομονωμένες περιοχές, είναι μικρές σε μέγεθος με λιγότερο πολύπλοκες τροφικές αλυσίδες, σε σχέση με τις πεδινές λίμνες.

Οι περισσότερες από αυτές τις λίμνες είναι γνωστές και ως “Δρακόλιμνες”, λόγω του ότι προσφέρουν καταφύγιο στο δρακόμορφο αμφίβιο Αλπικό Τρίτωνα (Triturus alpestris). Οι δρακόλιμνες σχηματίζουν μια νοητή γραμμή στα σύνορα των Ιωαννίνων με αυτά της Καστοριάς και των Γρεβενών, στους ορεινούς όγκους της Φλέγγας, της Τύμφης, του Σμόλικα και του Γράμμου. Διάφοροι είναι οι θρύλοι και οι μύθοι που τριγυρίζουν τις λίμνες αυτές, με γνωστότερο τον θρύλο της μάχης μεταξύ των δράκων της Τύμφης και του Σμόλικα, όπου ο ένας πετούσε δέντρα από το Σμόλικα και ο άλλος βράχια από την Τύμφη. Ας ξεκινήσουμε ένα οδοιπορικό στις σημαντικότερες λίμνες από αυτές, καθώς και ένα ταξίδι στην, άγνωστη για πολλούς, ορεινή και αλπική Ελλάδα.

Αλπική ζώνη

Αλπική, ή εξωδασική, χαρακτηρίζεται η ζώνη μεγάλου υψομέτρου, μέσα στην οποία δεν είναι δυνατή η ανάπτυξη δένδρων λόγων των συνθηκών που επικρατούν, χαμηλές θερμοκρασίες και μειωμένη ατμοσφαιρική πίεση. Ο γενικός κανόνας θέλει την πτώση της θερμοκρασίας δέκα (10) βαθμούς Κελσίου ανά 1.000 μέτρα.

Με βάση την κλίμακα Braun-Blanquet οι ζώνες βλάστησης που συναντώνται στην Ελλάδα είναι οι εξής πέντε (5):

Δρακόλιμνη Τύμφης

Η γνωστότερη στο κοινό με τη μεγαλύτερη επισκεψιμότητα είναι η δρακόλιμνη της Τύφμης (ή Γκαμήλας). Βρίσκεται σε υψόμετρο 2.050 μέτρων στον ορεινό όγκο της Τύμφης με μέγιστο υψόμετρο τη κορυφή Γκαμήλα στα 2.497. Θεωρείται πως η λίμνη αποτελεί δημιούργημα των τελευταίων παγετώνων, οι οποίοι και έδωσαν τη μορφή στο φυσικό περιβάλλον του ορεινού όγκου της Τύμφης. Η ευκολότερη πρόσβαση στη λίμνη είναι από το Μικρό Πάπιγκο, όπου σε 4-5 ώρες μπορεί κάποιος να προσεγγίσει τη λίμνη. Στο διάσελο της Αστράκας, 1-1.30 ώρα από τη λίμνη, βρίσκεται και το ορειβατικό καταφύγιο Αστράκας.

Η λαϊκή παράδοση ήθελε τη λίμνη να επικοινωνεί με τον Αώο ποταμό, υψομετρική διαφορά μεγαλύτερη των 1300 μέτρων, την ύπαρξη υπόγειων περασμάτων καθώς και άλλες εικασίες, όπως συνοδεύουν όλες σχεδόν τις λίμνες στον ελλαδικό χώρο. Απ’ όσο γνωρίζουμε πραγματοποιήθηκε κατάδυση στη λίμνη με τη βοήθεια των τοπικών αρχών το 1996. Τα αποτελέσματα της εξερεύνησης δημοσιεύτηκαν στο περιοδικό EXPERIMENT – ΓΑΙΟΡΑΜΑ, όπου αναφέρθηκε χαρακτηριστικά πως το μεγαλύτερο μέρος του βυθού καλύπτεται από πυκνά, καταπράσινα και μεταξένια στην αφή υδρόβια φυτά, αμέτρητοι αλπικοί τρίτωνες και το μέγιστο βάθος μόλις πέντε (5) μέτρα. (Πέτρος Νικολαΐδης, Μηχανολόγος – Μηχανικός υποβρυχίων κατασκευών).

Σύμφωνα με τον θρύλο, οι δράκοι δεν επιτρέπουν να αναμειχθεί στις λίμνες τους κανένας άλλος και ρίχνουν άγριο χαλάζι σε όποιον επιχειρήσει να το κάνει. Οι κάτοικοι στα Ζαγόρια διηγούνται πως ο Αλή Πασάς, τον Ιούλιο του 1814, θέλησε να ανεβάσει πάνω στη δρακόλιμνη της Γκαμήλας δύο βάρκες από τα Γιάννενα. Κατόρθωσε να φέρει τις βάρκες του ως την κορυφή των Ζαγορίων, αγγαρεύοντας άντρες και γυναίκες της περιοχής. Η μία βάρκα όμως καταστράφηκε και διαλύθηκε επί τόπου και από τότε η κορυφή εκείνη ονομάζεται Μονόξυλο. Την άλλη την ανέβασαν ως το χωριό Ροδόβολη. Ξαφνικά ξέσπασε απροσδόκητα τρομερή καταιγίδα με βροχή, κεραυνούς και χοντρό χαλάζι, που αναποδογύρισε τις τέντες του Πασά και κατέστρεψε τη βάρκα. Ο Αλή Πασάς τρομοκρατήθηκε τόσο πολύ από τη φοβερή θύελλα, ώστε καβάλησε αμέσως το άλογό του μέσα από στενά μονοπάτια κατρακύλησε ως το Σκαμνέλι. Μόλις εγκατέλειψε το βουνό αμέσως η καταιγίδα σταμάτησε και ο ουρανός καθάρισε. Εκείνος όμως δεν τόλμησε να ξαναγυρίσει. Λίγο διάστημα αργότερα, κάποιος Φάλαρης προσπάθησε κι’ αυτός ν’ ανεβάσει βάρκα στη μία δρακόλιμνη, προκειμένου να απολαύσει μια βόλτα στα μυστήρια νερά της. Και αυτός δέχθηκε επίθεση σφοδρότατης χαλαζοθύελλας και ματαίωσε το εγχείρημά του.

Η Δρακόλιμνη του Σμόλικα, γνωστή στα βλάχικα ως Ντιβιρλίγκα, βρίσκεται στο δεύτερο ψηλότερο βουνό της Ελλάδος (2.637 μ.) σε υψόμετρο 2.200 μέτρων, κάτω από τον κώνο που σχηματίζει χαρακτηριστικά η κορυφή του Σμόλικα. Η επιφάνειά της καλύπτει 3-4 στρέμματα και θεωρείται πως οφείλει κι αυτή την ύπαρξη της στην τελευταία περίοδο των παγετώνων. Σε αντίθεση με τη Δρακόλιμνη της Τύφμης, θεωρείται ότι έχει πολύ μεγάλο βάθος χωρίς να υπάρχει κάποια επίσημη αναφορά ή μέτρηση. Η λίμνη έχει το σχήμα καρδιάς, ο πυθμένας της φαίνεται να κοκκινίζει και φιλοξενεί στα γαλήνια νερά της τον αλπικό τρίτωνα. Η πρόσβαση στη λίμνη είναι σχετικά εύκολη, μετά από 2-4 ώρες πεζοπορία ανάλογα την επιλογή της διαδρομής, χωρίς αυτό να μειώνει ούτε την ομορφιά της λίμνης αλλά ούτε και της διαδρομής. Η προσέγγιση μπορεί να γίνει από το Παλιοσέλι, από τους Πάδες και την Αγία Παρασκευή (Κεράσοβο), χωριά της επαρχίας Κονίτσης στο νομό Ιωαννίνων. Μπορεί να γίνει επίσης προσέγγιση από τη Σαμαρινά Γρεβενών με περισσότερες όμως ώρες πεζοπορίας. Η κορυφή του Σμόλικα απέχει 1,5 ώρα ανάβασης από τη λίμνη, προσφέροντας μοναδική θέα προς όλες τις κατευθύνσεις. Με καθαρό καιρό, μπορεί κάποιος να διακρίνει το Στεφάνι του Ολύμπου και την ψηλότερη κορυφή του, τον Μύτικα στα 2.918 μέτρα, τα βουνά στο λεκανοπέδιο Ιωαννίνων, καθώς και το οροπέδιο της Καστοριάς.

Σύμφωνα με έναν θρύλο, ένα βράδυ βγήκε από τα νερά της δρακόλιμνης του Σμόλικα ένα μεγάλο άγριο κριάρι, που πρώτη φορά το έβλεπαν οι γύρω βοσκοί. Το κριάρι βέλαξε, καλώντας τα πρόβατα που έβοσκαν στο βουνό γύρω από τη λίμνη, και τότε όλα έτρεξαν από πίσω του. Τότε εκείνο πήδησε μέσα στη δρακόλιμνη και τα νερά κατάπιαν τα κοπάδια των τσοπάνηδων, που απόμειναν μονάχοι να κλαίνε για την ξαφνική συμφορά τους. Το μεγάλο εκείνο κριάρι, ήταν ο δράκος της λίμνης του Σμόλικα, που είχε επιθυμήσει αρνίσιο κρέας. Από τότε, οι Σαρακατσάνοι αποφεύγουν να βοσκούν τα κοπάδια τους κοντά στις δρακόλιμνες.

Η λίμνη Γκίστοβα, δρακόλιμνη Γράμμου, αποτελεί την ψηλότερη λίμνη στον ελλαδικό χώρο, στα 2.350 μέτρα. Βρίσκεται ακριβώς πάνω στα σύνορα Ελλάδας – Αλβανίας και ανήκει στο Νομό Καστοριάς. Η προσέγγιση της μπορεί να γίνει από την Αετομηλίτσα Ιωαννίνων με 5-6 ώρες πορεία, από το Πληκάτι Ιωαννίνων με τις ίδιες ώρες πορείας, είτε από τη Γράμμουστα (Γράμμος) Καστοριάς με 2-3 ώρες ανάβασης στη λίμνη. Το σχήμα της λίμνης είναι ελλειπτικό και θεωρείται πως οφείλει κι αυτή την ύπαρξη της στους παγετώνες της τελευταίας περιόδου. Τα νερά της λίμνης χαρακτηρίζονται από το γαλαζορπάσινο χρώμα τους και το βάθος αυτής είναι άγνωστο. Ο θρύλος θέλει τη λίμνη να φτάνει τα 50 μέτρα βάθος, ενώ μια άλλη εκδοχή θέλει τη λίμνη να επικοινωνεί υπογείως με τον με τον Θεσσαλικό κάμπο και τον Παγασιτικό κόλπο.

Ντόπιοι κτηνοτρόφοι διηγούνται μια ιστορία, όπου υπήρξε μια προσπάθεια παλαιότερα, να μεταφέρουν τα νερά της λίμνης, μέσω ορύγματος, στη γειτονική Αλβανία. Καθώς οι εργάτες έσκαβαν με τα εργαλεία και ο καιρός ήταν καλός, ξαφνικά ξέσπασε μια καταιγίδα και οι κεραυνοί σκότωσαν τους εργάτες. Από εκείνη την ημέρα, δεν υπήρξε ξανά καμία αντίστοιχη προσπάθεια.

Το όνομα της λίμνης σημαίνει αιδοίο στα βλάχικα. Υπάρχουν τρεις διαφορετικές εκδοχές, που έχουν να κάνουν με το πως δόθηκε η ονομασία στη λίμνη, αν και όλες συνδέονται. Η πρώτη εκδοχή είναι πως πήρε το όνομα αυτό από το σχήμα που φέρει η λίμνη, το οποίο παραπέμπει σε γυναικείο γενετήσιο όργανο. Η δεύτερη εκδοχή είναι πως ονομάστηκε έτσι λόγω του ότι οι κοπέλες από τα κοντινά χωριά πήγαιναν στη λίμνη για μπάνιο, όπου τις ακολουθούσαν οι νεαροί των χωριών, προκειμένου να δουν τα κάλλη τους. Η τρίτη εκδοχή, που συνδέεται με την ιστορία, είναι πως περί το 1780 στη λίμνη Γκίστοβα πνίγηκαν 10 ή 12 γυναίκες, είτε για παραδειγματισμό, είτε γιατί αυτοκτόνησαν για να γλιτώσουν την ατίμωση από τις ορδές των κλεφτών του Αλή Πασά. Σημαντικό ρόλο στα γεγονότα φαίνεται ότι έπαιξε η όμορφη Σάνα, κόρη του Γραμμουστιανού αρχιτσέλιγκα Χατζηστέργιου, ο οποίος αρνήθηκε να παραχωρήσει την κόρη του στο χαρέμι του Πασά των Ιωαννίνων.

Ο Αλή Πασάς έκαψε το χωριό της Γράμμουστας, η Σάνα αυτοκτόνησε για να μην ατιμωθεί και οι όμορφες κοπέλες του χωριού πνίγηκαν στη λίμνη.

Οι δίδυμες λίμνες Φλέγγας, και μία τρίτη εποχιακή, βρίσκονται στα ριζά της κορυφής Φλέγγας, 2.159 μ., στο συγκρότημα του Λύγκα, στα οροπέδια του Μαυροβουνίου (σύνορο μεταξύ νομού Ιωαννίνων και Γρεβενών). Οι λίμνες ανήκουν στον νομό Γρεβενών και η ευκολότερη πρόσβαση γίνεται από τη τεχνητή λίμνη πηγών Αώου, μερικά χιλιόμετρα από το Μέτσοβο, μέσω του δρόμου που οδηγεί στο καταφύγιο Μαυροβουνίου. Βρίσκονται σε υψόμετρο 1960 και 1940 μέτρων αντίστοιχα, ενώ η τρίτη εποχιακή λίμνη βρίσκεται λίγο πιο χαμηλά. Υπάγονται στην περιοχή της Βάλια Κάλντα, μια περιοχή απείρου φυσικού κάλλους, πάνω από τον πυρήνα της κοιλάδας και το περίφημο Αρκουδόρεμα. Η μοναδική αυτή περιοχή χρησιμοποιούνταν και χρησιμοποιείται ακόμη από βλάχους βοσκούς της γύρω περιοχής. Ο τόπος γύρω από τις λίμνες είναι γεμάτος με πεύκα, οξιές και ρόμπολα και η θέα προς την κοιλάδα μοναδική. Οι λίμνες τροφοδοτούνται με πηγές και εποχιακά νερά και δεν ξεπερνούν το ένα μέτρο βάθους. Ανήκουν κι αυτές στην κατηγορία των δρακόλιμνων, μιας και στα νερά τους ζει το αμφίβιο, αλπικός τρίτωνας.

Ο μύθος θέλει το γιο του Μακεδόνα, Πίνδο, να πηγαίνει στην τοποθεσία, όπου βρίσκονται οι λίμνες, αφότου τον έδιωξαν τα αδέρφια του μαζί με το ελάφι του και τον δράκο του με το όνομα Λύγκος, από του οποίου τα δάκρυα, μετά τον θάνατο του Πίνδου, δημιουργήθηκαν οι λίμνες.

Οι λίμνες Αρρένες βρίσκονται στον ορεινό όγκο του Γράμμου, σύνορο μεταξύ νομών Ιωαννίνων και Καστοριάς, όπως επίσης και Ελλάδας – Αλβανίας, και σε υψόμετρο 1740 μέτρων. Βρίσκονται στη σκιά της Άνω Αρρένας Γράμμου, 2.196 μ., κρυμμένες μέσα σε δάση οξιάς μαγεύουν τον επισκέπτη μιας και δεν διακρίνονται μέχρι να προσεγγιστούν σε κοντινή απόσταση. Το βάθος τους δεν ξεπερνά το ένα μέτρο και συναντώνται τριών ειδών τρίτωνες: ο αλπικός (triturus alpestris), ο κοινός (triturus vulgaris) και ο λοφιοφόρος (triturus cristatus). Επίσης στη περιοχή της λίμνης ζεί και ο κίτρινος βάτραχος (bombina variegata) και ο βάτραχος των ρυακιών (rana graeca), καθώς και η σαλαμάδνρα (salamandra salamandra), η αμμόσαυρα (lacerta agilis) και η αλπική οχιά (vibera berus) η οποία στον Γράμμο βρίσκεται στο νοτιότερο σημείο εξάπλωσής της στον Ευρωπαϊκό χώρο. Η πρόσβαση γίνεται μέσω χωματόδρομου, είτε από την Αετομηλίτσα Ιωαννίνων, είτε από το Πευκόφυτο Καστοριάς. Ο δρόμος γίνεται απροσπέλαστος τους χειμερινούς μήνες λόγω της έντονης χιονόπτωσης και οι λίμνες παγώνουν ολοκληρωτικά, δίνοντας την εντύπωση πως πρόκειται απλώς για ένα καλυμμένο από το χιόνι οροπέδιο.

Οι δύο λίμνες τροφοδοτούνται τόσο από φυσικές υπόγειες πηγές, όσο και από εποχιακά νερά. Τέλος, τα πλεονάζοντα νερά της μικρότερης λίμνης τροφοδοτούν τη μεγαλύτερη λόγω της υψομετρικής διαφοράς.

Οι λίμνες Λάκκου ή Αρβανίτα βρίσκονται στην ανατολική πλευρά του ορεινού όργκου της Τύμφης και σε υψόμετρο 1450 μέτρων, κάτω από το επιβλητικό βλέμμα της Γκούρας, δεύτερης ψηλότερη κορυφής της Τύμφης (2463μ). Αποτελούν εποχιακές λίμνες, οι οποίες τοφοδοτούνται από το λιώσιμο του χιονιού και των πάγων τους ανοιξιάτικους μήνες. Οι λίμνες αρχίζουν να δέχονται τα νερά της βροχής από το φθινόπωρο, παγώνουν εξ ολοκλήρου τον χειμώνα και βρίσκονται στην πιο ολοκληρωμένη μορφή τους στα τέλη της άνοιξης. Το μέγιστο βάθος δεν ξεπερνάει το 1.5-2 μέτρα και λόγω των υψηλών θερμοκρασιών και της έλλειψης βροχόπτωσης τους καλοκαιρινούς μήνες οι λίμνες ξεραίνονται. Ο επισκέπτης μπορεί να προσεγγίσει τις λίμνες από δασικό δρόμο, 500 μέτρα πριν τη διασταύρωση Ηλιοχωρίου – Λάιστας, στο κεντρικό Ζαγόρι. Εντυπωσιακοί είναι και οι καταρράκτες “Μπάλτι ντι στρίγκα” στο Ηλιοχώρι.

Εκτός από τις λίμνες που αναφέραμε και περιγράψαμε παραπάνω, υπάρχουν κι άλλες, τόσο στον χώρο της Ηπείρου και της Δυτικής Μακεδονίας, όσο και σε άλλες ορεινές περιοχές της Ελλάδας.

Η Βερλίγκα, ή δρακόλιμνη Λάκμου (ή Περιστερίου), βρίσκεται στον νομό Τρικάλων, στους πρόποδες της κορυφής του Λάκμου, Τσουκαρέλα (2.295μ), η οποία ανήκει στον νομό Ιωαννίνων. Αποτελεί πηγή του ποταμού Αχελώου και βρίσκεται σε υψόμετρο 2.050 μέτρων. Το όνομα της λίμνης, και της τοποθεσίας, “Βερλίγκα” είναι η βλάχικη λέξη για το μαιανδρικό σχήμα, το οποίο δημιουργεί η ροή της λίμνης και των πηγών, καθώς κατηφορίζει για χαμηλότερα υψόμετρα. Ο μύθος θέλει την ύπαρξη δράκου, στον οποίο οφείλεται και το μαιανδρικό σχήμα. Ο δράκος, με μορφή φιδιού, βγήκε μέσα από το βράχο, διέγραψε τη πορεία που ακολουθεί σήμερα το νερό και μπήκε πάλι μέσα στη γη, στο σημείο όπου χάνονται και πάλι τα νερά.

Η λίμνη σχηματίζεται κατά κύριο λόγο την άνοιξη με το λιώσιμο των χιονιών. Σε πολλούς έγινε γνωστή μέσω της παράνομης διάνοιξης χωματόδρομου, ενώ η περιοχή βρίσκεται σε Ζώνη Ειδικής Προστασίας ενταγμένη στο πρόγραμμα NATURA2000 (GR2130007).

Κοντά στην Αετομηλίτσα Ιωαννίνων υπάρχουν δυο ακόμη δρακόλιμνες. Η μία είναι αρκετά κοντά στο χωριό και είναι πολύ μικρή, το λεγόμενο “Δάκρυ του Δράκου”, ενώ η άλλη είναι αρκετά πιο μακριά και είναι μεγαλύτερη. Αυτή τη μεγαλύτερη δρακόλιμνη, που οι ντόπιοι τη θεωρούν άπατη, την αντικρίζεις πολύ πριν φθάσεις στο διάσελο, ανάμεσα από τις κορυφές Κιάφα και Περήφανο. Ο μύθος θέλει την ύπαρξη ενός δράκου στο χωριό, ο οποίος παρά τη φοβερή του όψη ήταν καλόκαρδος και μόνο καλό έκανε στους κατοίκους. Παρόλα αυτά όμως, αυτοί αποφάσισαν να τον διώξουν. Έτσι λοιπόν, με ξύλα και πέτρες κατόρθωσαν να τον οδηγήσουν μακριά από το χωριό, ψηλά προς τις κορυφές του Γράμμου. Ο δράκος πικραμένος, διωγμένος βάναυσα από τους ανθρώπους που τόσο αγαπούσε, παρακάλεσε λίγο να ξεκουραστεί και εκεί πάνω από το αγαπημένο του χωριό έβγαλε ένα δάκρυ που αποτέλεσε την πρώτη μικρή δρακόλιμνη. Οι άνθρωποι όμως, δεν συγκινήθηκαν καθόλου και συνέχισαν να τον διώχνουν έως ότου πολύ πιο πάνω, εκεί απ’ όπου ο δράκος δεν θα μπορούσε πλέον να αντικρίσει ποτέ πια το χωριό. Έτσι, ο δράκος παρακάλεσε να σταματήσει για λίγο και εκεί είναι που έβγαλε αυτή τη φορά, ένα μεγαλύτερο δάκρυ, το οποίο σχημάτισε την μεγαλύτερη δρακόλιμνη πολύ πάνω από το χωριό.

“Μόσια” στα βλάχικα σημαίνει “γριά”. Η μικρή αυτή αλπική λίμνη βρίσκεται στο Σμόλικα σε υψόμετρο 2.150 μέτρων. Η ευκολότερη πρόσβαση είναι μέσω της Σαμαρίνας. Η λίμνη βρίσκεται κοντά στη “Βάλια Κίρνα”, ή στα ελληνικά “Κοιλάδα του Διαβόλου”.

Ακόμη περισσότερες και μικρότερες λίμνες συναντώνται στις περιοχές της Ηπείρου και της Δυτικής Μακεδονίας. Επίσης, αξιοσημείωτες λίμνες συναντώνται και σε άλλους ορεινούς όγκους της Ελλάδας, όπως στα Βαρδούσια, στην Οίτη, στη Γκιώνα, στον Ελικώνα, στον Καλλίδρομο, στον Χελμό, στον Παρνασσό και στον Ψηλορείτη.