Παναγιώτη Κονδύλη: Συντηρητισμός

Ο συντηρητισμός κατανοείται συνήθως ως ένα ιδεολογικό ρεύμα που γεννήθηκε σαν αντίδραση στη Γαλλική Επανάσταση και στις αστικές-φιλελεύθερες ιδέες της. Στη μνημειώδη αυτή μελέτη, που μεταφράζεται για πρώτη φορα στα ελληνικά, ο Παναγιώτης Κονδύλης δείχνει πως, αντίθετα, ο συντηρητισμός πρέπει να κατανοηθεί με τρόπο πολύ ευρύτερο, ως μια συνολική ιδεολογική και κοινωνικοπολιτική αντίδραση (των ανώτερων στρωμάτων) της προνεωτερικής κοινωνίας ενάντια στη διάλυσή της, την οποία αρχικά σηματοδότησε η ανάδυση του νεότερου συγκεντρωτικού κράτους, και αργότερα ολοκλήρωσε ο εκτοπισμός της αγροτικής οικονομίας από τη βιομηχανική-καπιταλιστική. Μετά την οριστική αποσάθρωση της προνεωτερικής κοινωνίας, οι εκπρόσωποι του συντηρητισμού συμμαχούν με τους φιλελεύθερους τέως άσπονδους εχθρούς τους εναντίον της ριζοσπαστικής δημοκρατίας, η οποία με τη σειρά της απλώς ριζοσπαστικοποιεί τα φιλελεύθερα ιδανικά, ενώ ταυτόχρονα προσαρμόζει στους σκοπούς της μοτίβα της συντηρητικής κριτικής στον καπιταλισμό. Ο συντηρητισμός είναι προ πολλού νεκρός, λέει ο Κονδύλης• πέθανε μαζί με την εποχή και την κοινωνία η οποία τον γέννησε. Χάρη στη σφαιρικότητα της προοπτικής του, το βιβλίο αποτελεί μια συνθετική ιστορική παρουσίαση των κύριων ιδεολογικών και πολιτικών εξελίξεων που σημάδεψαν τους νεότερους χρόνους, από τις απαρχές τους μέχρι και τον 20ό αιώνα.

Ἡ ἀντίληψή μας ὅτι ὁ συντηρητισμὸς δὲν εἶναι παρὰ ἕνα φαινόμενο τῆς κοινωνικῆς ἱστορίας καὶ τῆς ἱστορίας τοῦ πνεύματος μὲ σταθερὸ περίγραμμα καὶ μὲ τὴ δυνατότητα ἀκριβοῦς ταυτοποίησης, ποὺ χαρακτηρίζει τὴ μετάβαση ἀπὸ τὴ societas civilis πρὸς τὴ δυαρχία τοῦ κράτους καὶ τῆς κοινωνίας, μπορεῖ νὰ ἐπιβεβαιωθεῖ ἀπὸ τὴ διαπίστωση ὅτι ἐκεῖνοι ποὺ σήμερα αὐτοαποκαλοῦνται ἢ δέχονται νὰ ἀποκαλοῦνται «συντηρητικοὶ» δὲν ἔχουν πολλὰ κοινὰ σημεῖα μὲ ἐκείνους ποὺ ἔφεραν ἀρχικὰ αὐτὸ τὸ ὄνομα καὶ τώρα γεμίζουν τοὺς παλαιοὺς συντηρητικοὺς κοινοὺς τόπους, ἐφόσον αὐτοὶ χρησιμοποιοῦνται ἀκόμη, μὲ οὐσιαστικὰ νέο περιεχόμενο. Δύσκολα ἕνας σημερινὸς «συντηρητικὸς» θὰ ἐπιζητοῦσε τὴν ἀκύρωση τοῦ θεμελιώδους χωρισμοῦ τοῦ κράτους καὶ τῆς κοινωνίας (ἀκριβῶς τὸ ἀντίθετο συμβαίνει), δύσκολα θὰ ἀμφισβητοῦσε τὴν ἰσονομία ἢ τὰ «ἀνθρώπινα δικαιώματα» (κάθε ἄλλο) καὶ δύσκολα θὰ τοῦ ἐρχόταν στὸν νοῦ νὰ καταργήσει τὰ ὅρια μεταξὺ τοῦ ἰδιωτικοῦ καὶ τοῦ δημόσιου, ποὺ πρωτοχαράχθηκαν στὸν ἀγώνα κατὰ τῆς societas civilis, ἢ μεταξὺ τῆς νομιμότητας καὶ τῆς ἠθικότητας· ἐπίσης τὶς σχέσεις μεταξὺ τοῦ ἀτόμου καὶ τοῦ συλλογικοῦ σώματος ἢ ζητήματα ὅπως ἡ ἐλευθερία τῆς πνευματικῆς δημιουργίας οἱ σημερινοὶ «συντηρητικοὶ» τὰ ἀντιλαμβάνονται κατὰ κανόνα ἐντελῶς διαφορετικὰ ἀπὸ τοὺς δῆθεν προγόνους τους. Ἂν αὐτὰ ἔχουν ἔτσι, τότε ἡ ἐπιστημονικὴ ἔρευνα δὲν ὀφείλει κατὰ βάθος νὰ ἐξηγήσει τὴ συνεχιζόμενη ὕπαρξη τοῦ συντηρητισμοῦ ὡς συγκεκριμένου ἱστορικοῦ φαινομένου· μᾶλλον πρέπει νὰ κάνει κατανοητὸ γιατί ἡ ἔννοια τοῦ συντηρητισμοῦ χρησιμοποιεῖται γενικὰ σήμερα, δηλαδὴ ποιές ἀνάγκες τῆς πολεμικῆς ὠθοῦν στὴ χρήση της. Θὰ παρατηρήσουμε ἐκ τῶν προτέρων ὅτι ἡ χρήση τῆς ἔννοιας τοῦ συντηρητισμοῦ ἐκ μέρους σύγχρονων κοινωνικοπολιτικῶν ρευμάτων ποὺ δὲν ἔχουν πολλὰ κοινὰ σημεῖα μὲ τὸν συντηρητισμὸ ὡς ἱστορικὸ φαινόμενο ἢ ἀκόμη ἀποτελοῦν τὸν ἀντίποδά του συσκοτίζει ἀκόμη περισσότερο τὸν χαρακτήρα του. Στὸν συντηρητισμὸ ὡς ἱστορικὸ φαινόμενο προβάλλονται πάντως (πολὺ) μεταγενέστερες θέσεις καὶ ἐπιθυμίες, ποὺ στὴν πραγματικότητα δὲν συναρτῶνται μὲ τὸν ἴδιο ἀλλὰ μὲ τὴν (ἐπίσης πολὺ μεταγενέστερη) χρήση τῆς ἔννοιας τοῦ συντηρητισμοῦ. Τὸ γεγονὸς ὅτι οἱ σημερινοὶ «συντηρητικοί», ποὺ κυρίως ἀγωνίζονται κατὰ τοῦ ἐπαναστατικοῦ «ὁλοκληρωτισμοῦ», μετατρέπουν τοὺς ἀντεπαναστάτες τῆς ἐποχῆς τοῦ 1800 σὲ ἐκπροσώπους τῆς δικῆς τους ἀντίληψης περὶ ἐλευθερίας καὶ μερικὲς φορὲς ἀκόμη καὶ σὲ κορεσμένους καὶ σκεπτικιστὲς ὄψιμους φιλελεύθερους θέτει χωρὶς ἀμφιβολία σημαντικὰ ἐμπόδια στὴ σύλληψη τῆς συγκεκριμένης ἱστορικότητας τοῦ συντηρητικοῦ φαινομένου.

Ἂς πᾶμε λοιπὸν κατευθείαν στὴν οὐσία τοῦ θέματος. Ἂν παραβλέψουμε μερικὰ ἱστορικὰ καὶ πολιτικὰ ἀνάξια λόγου ἀπολιθώματα περασμένων ἐποχῶν, σήμερα ἀποκαλοῦνται «συντηρητικοὶ» ἐκεῖνοι οἱ φιλελεύθεροι ποὺ ἀπορρίπτουν τὴ διολίσθηση (μιᾶς πτέρυγας) τοῦ φιλελευθερισμοῦ σὲ θέσεις τῆς κοινωνικῆς δημοκρατίας, ὅπου ἄρχισε νὰ παρατηρεῖται ὑπὸ τὶς συνθῆκες τῆς βιομηχανικῆς μαζικῆς κοινωνίας σὲ διαφορετικὴ κάθε φορὰ ἔκταση καὶ ρυθμό. Αὐτὴ ἡ διολίσθηση ἦταν ἤδη ὁρατὴ κατὰ τὶς τελευταῖες δεκαετίες τοῦ 19ου αἰώνα –γι’ αὐτὸν ἀκριβῶς τὸν λόγο, ὅπως θὰ δοῦμε, πολλὰ βασικὰ μοτίβα τῆς σημερινῆς «συντηρητικῆς» σκέψης προέρχονται ἀπὸ ἐκείνη τὴν ἐποχὴ– καὶ ἀπὸ τότε ἔθεσε σὲ σκληρὴ δοκιμασία τὴν ἐσωτερικὴ ζωὴ πολλῶν φιλελεύθερων κομμάτων. Μιὰ ἱκανοποιητικὴ παρουσίαση αὐτοῦ τοῦ φαινομένου θὰ ἀπαιτοῦσε μιὰ οὐσιαστικὴ ἀνακεφαλαίωση ὁλόκληρης τῆς ἱστορίας τοῦ φιλελευθερισμοῦ ἀπὸ τὴ σκοπιὰ μιᾶς κεντρικῆς πτυχῆς. Ἐδῶ πρέπει νὰ ἀρκεσθοῦμε στὴν ἐπισήμανση ἑνὸς νευραλγικοῦ σημείου. Ἡ ἰδεολογικὴ (συχνὰ καὶ ἡ πολιτικὴ) συγχώνευση μιᾶς πτέρυγας τοῦ φιλελευθερισμοῦ μὲ τὴν κοινωνικὴ δημοκρατία δὲν ἔγινε ὡς ἀνοιχτὴ ρήξη μὲ τὴ φιλελεύθερη παράδοση ἀλλὰ μέσω μιᾶς διαφορετικῆς ἑρμηνείας βασικῶν φιλελεύθερων ἀντιλήψεων. Λόγου χάρη, τὸ ἄτομο διατηρεῖται ὡς κατευθυντήρια βασικὴ ἀξία· ἐνῶ ὅμως ὁ παλαιοφιλελευθερισμὸς κυρίως ὑποστήριζε τὸ ἀπαραβίαστο τῶν ἀτομικῶν δικαιωμάτων καὶ τῆς ἰδιοκτησίας, ἔχοντας, σιωπηρὰ ἢ ρητά, ὑπόψη τὸ ἄτομο ποὺ κατεῖχε ἤδη ἰδιοκτησία, ὁ κοινωνικὰ προσανατολισμένος φιλελευθερισμὸς ἔστρεψε τὴν προσοχή του μᾶλλον πρὸς τοὺς μὴ προνομιούχους καὶ ἑρμήνευσε τὴν ἀπόλυτη ἀξία ἢ ἀξιοπρέπεια τοῦ ἀτόμου ἔτσι ὥστε ἡ κοινότητα νὰ θεωρεῖται ὑποχρεωμένη νὰ μὴν τὸ ἀφήσει νὰ ὑποφέρει. Μὲ ἄλλα λόγια, ἡ ἐλευθερία ὡς τυπικὸ δικαίωμα δὲν θεωρεῖται πλέον ἐπαρκὴς κοινωνικὴ θεμελίωση τοῦ ἀτομικισμοῦ, μολονότι ἐξακολουθεῖ νὰ κρίνεται ἀπαραίτητη, καὶ μάλιστα νὰ ὑποστηρίζεται ἀκόμη, τουλάχιστον κατ’ ὄνομα, ἔναντι κάθε μορφῆς κολεκτιβισμοῦ. Τὸ τυπικὸ δικαίωμα πρέπει τώρα νὰ διασφαλίζεται ὑλικὰ-οὐσιαστικά, καὶ αὐτὸ ἀκριβῶς στήνει τὴν κρίσιμης σημασίας γέφυρα πρὸς τὴν κοινωνικὴ δημοκρατία, ἐφόσον μάλιστα αὐτὴ ἡ τελευταία, ἀκόμη καὶ σὲ μαρξιστικὴ ἐκδοχή, ἐμφανίσθηκε ἐξαρχῆς μὲ τὴν ἀξίωση νὰ μὴν καταργήσει τὰ τυπικὰ δικαιώματα ποὺ προπαγάνδιζε ὁ φιλελευθερισμὸς ἀλλὰ νὰ τοὺς δώσει ὑλικὸ περιεχόμενο. Καὶ ἐπειδὴ τώρα ὡς ἐγγυητὴς τῶν ὑλικῶν δικαιωμάτων τοῦ ἀτόμου μπορεῖ νὰ ἐμφανισθεῖ οὐσιαστικὰ μόνο τὸ σύγχρονο γραφειοκρατικὸ κοινωνικό, διοικητικὸ καὶ προμηθευτικὸ κράτος, ὁ κοινωνικὸς φιλελευθερισμὸς –ἂν μποροῦμε νὰ τὸν ἀποκαλοῦμε ἔτσι γιὰ λόγους συνεννόησης–, βάσει τῶν φιλελεύθερων – ἀτομικιστικῶν προϋποθέσεων, φθάνει στὴν ἀπαίτηση γιὰ ἀκόμη πιὸ πολὺ κράτος ἢ πιὸ πολλὴ ἐξισωτικὴ μαζικὴ δημοκρατία, ἑρμηνεύοντας (διαφορετικὰ) τοὺς κοινοὺς τόπους τῆς φιλελεύθερης παράδοσης, ἤτοι τὰ συνθήματα ἀπὸ τὴν ἡρωικὴ ἐποχὴ τοῦ φιλελευθερισμοῦ τοῦ 19ου αἰώνα, ποὺ ἔτσι κι ἀλλιῶς ἀκούγονται «προοδευτικά», σύμφωνα μὲ αὐτὲς τὶς ἀντιλήψεις. Ἐδῶ βέβαια χωρίζουν οἱ δρόμοι τῶν κοινωνικοφιλελεύθερων ἀπὸ ἐκείνους τῶν παλαιοφιλελεύθερων, οἱ ὁποῖοι βλέπουν τὰ ὑλικὰ δικαιώματα ὡς τὸ τέλος τῶν τυπικῶν δικαιωμάτων (καθὼς καὶ τὸ τέλος τῶν διαφορῶν στὴν κοινωνικὴ θέση, οἱ ὁποῖες καλύπτονται ἢ εὐνοοῦνται ἀπὸ αὐτὸν τὸν τυπικὸ χαρακτήρα) καί, τουλάχιστον ἐν μέρει, δὲν συμβιβάζονται ἄνετα ἀπὸ πολιτικὴ ἄποψη μὲ τὸ κοινωνικὸ κράτος καὶ τὴ μαζικὴ δημοκρατία οὔτε θέλουν ἢ μποροῦν νὰ δεχθοῦν τὴν ἀκάθεκτη διάλυση τοῦ παραδοσιακοῦ ἀστικοῦ τρόπου ζωῆς, ποὺ κατὰ τὴν κρίση τους ἀκολουθεῖ συνειδητὰ ἕνα στίλ. Ὑπὸ αὐτὲς τὶς συνθῆκες προκύπτουν δύο σημαντικὰ σημεῖα ἐπαφῆς ἀνάμεσα στοὺς παλαιοφιλελεύθερους τῆς ἐποχῆς μας καὶ στοὺς ἀντεπαναστάτες συντηρητικοὺς τοῦ 19ου αἰώνα – καὶ ἐδῶ βέβαια οἱ διδασκαλίες τῶν τελευταίων λαμβάνονται ἁπλῶς κατὰ γράμμα, ἀποσπασμένες ἀπὸ τὶς συγκεκριμένες ἱστορικές τους ἀναφορές. Πρῶτον, ὑπενθυμίζονται οἱ προειδοποιήσεις τῶν τότε συντηρητικῶν, ὅτι ὁ συνεπὴς φιλελευθερισμὸς δὲν μπορεῖ παρὰ νὰ γεννήσει ἀπὸ τοὺς δικούς του κόλπους τὴν ἐξισωτικὴ καὶ τυραννικὴ δημοκρατία καὶ ὅτι ὁ φιλελευθερισμὸς καὶ ἡ δημοκρατία ἀρχικὰ εἶναι στενοὶ συγγενεῖς· καὶ δεύτερον, γίνεται μιὰ σύνδεση μὲ τὴν ἀρχικὰ συντηρητικὴ κριτικὴ τοῦ πολιτισμοῦ, ἡ ὁποία μέσα στὸ πολύχρωμο πανδαιμόνιο τῆς δημοκρατικῆς μαζικῆς κοινωνίας ἀκούγεται ἐπίσης σὰν προφητική.

Θὰ ἦταν ὅμως ἐσφαλμένη ἡ ἐντύπωση ὅτι αὐτὴ ἡ ἀρκετὰ ἐλεύθερη ἀνάμνηση τῶν πραγματικὰ συντηρητικῶν μοτίβων τῆς σκέψης ἐκ μέρους τῶν παλαιοφιλελεύθερων ἀποδεικνύει ὅτι ὁ συντηρητισμὸς ἐξακολουθεῖ νὰ ὑφίσταται ἀδιάκοπα καὶ εὐθύγραμμα τουλάχιστον κατὰ τὸν 19ο καὶ τὸν 20ὸ αἰώνα, διότι γιὰ τὴ σύγχρονη χρήση τῆς γλώσσας ὑπεύθυνη δὲν εἶναι ἡ κοινωνικοϊστορικὴ ἢ πνευματικοϊστορικὴ συνέχεια τοῦ πραγματικοῦ, ἱστορικοῦ συντηρητισμοῦ, ἀλλὰ μᾶλλον ἡ ἀλλαγὴ ἢ διάσπαση τοῦ φιλελευθερισμοῦ· μόνον αὐτὴ ἡ ἀλλαγὴ δημιούργησε ἐκείνη τὴν ἀτμόσφαιρα ποὺ ἐπέτρεψε μιὰ νέα ἀξιολόγηση ὁρισμένων συντηρητικῶν ἰδεῶν, ποὺ τώρα πιὰ εἶναι ἀποκομμένες ἀπὸ τὸ ἱστορικὸ πλαίσιο. Μπορεῖ νὰ καταδει χθεῖ ὅτι ἡ συνήθης σήμερα κριτικὴ τῆς ἐξισωτικῆς μαζικῆς κοινωνίας καὶ τοῦ κοινωνικοῦ – προνοιακοῦ κράτους δὲν προέρχεται αὐστηρὰ ἀπὸ συντηρητικούς, οἱ ὁποῖοι ἄλλωστε δὲν γνώριζαν ἀκόμη αὐτὰ τὰ φαινόμενα, ἀλλὰ σχεδιάσθηκε ἀπὸ παλαιοφιλελεύθερους, καὶ ἔτσι οἱ σύγχρονοι «συντηρητικοί», ποὺ προβάλλουν καὶ ἀνανεώνουν αὐτὴ τὴν κριτική, στὴν πραγματικότητα ἀνατρέχουν –ἀδιάφορο ἂν τὸ ξέρουν ἢ ὄχι– σὲ γνήσιες φιλελεύθερες ἰδέες. Γιὰ νὰ παραβλέψουμε μιὰ φορὰ τὴν ἀπαραίτητη παραπομπὴ στὸν Τοκβίλ: πολὺ διδακτικὴ θὰ ἦταν ἀπὸ αὐτὴ τὴν ἄποψη μιὰ μελέτη τῶν ἐκδοθέντων κατὰ τὸ τελευταῖο τρίτο τοῦ 19ου αἰώνα βιβλίων τῶν βικτωριανῶν κριτικῶν τοῦ φιλελευθερισμοῦ ποὺ φέρει δημοκρατικὰ χαρακτηριστικά, καὶ μάλιστα τῶν Τζ. Στῆβεν, Λόρδου Ἄκτον, Χ. Μέιν καὶ Γ. Λέκυ. Αὐτὰ τὰ κείμενα προέκυψαν π.χ. ὡς ἄμεση ἀπάντηση στὶς τότε θεωρητικὲς ἀπόπειρες, ὅπως λόγου χάρη ἐκεῖνες τοῦ Γκρὴν καὶ τοῦ Μπράντλω, ἀκολουθώντας τὸν Τζ. Στ. Μίλ, νὰ διευρύνουν τὸν φιλελευθερισμὸ ὡς αἰσιόδοξη ἐνεργητικὴ πολιτικὴ τῆς ἀπεριόριστης προόδου προσθέτοντας τὴν ἰδέα τοῦ κράτους πρόνοιας, στὸ ὁποῖο θὰ ἦταν κατὰ βάση ἐπιτρεπτὸ νὰ παρεμβαίνει σὲ ὅλες τὶς περιοχὲς τῆς κοινωνίας γιὰ τὴν προστασία καὶ τὴν εὐμάρεια ὅλων τῶν ἀτόμων. Ἐναντίον αὐτῆς τῆς ἰδέας ἀμύνονταν οἱ προαναφερόμενοι συγγραφεῖς, συγκρίνοντας αὐτὸ τὸν ριζοσπαστικὸ κοινωνικὸ φιλελευθερισμό, ὁ ὁποῖος ὡστόσο ἐξακολουθοῦσε νὰ ἐμφανίζεται ἐπικαλούμενος τὸ ἄτομο, μὲ τὸν ἰακωβινισμό, ποὺ θέλει νὰ ἐξαναγκάσει τὴν κοινωνία νὰ χωρέσει σὲ ἀφηρημένα σχήματα, ἀπὸ ὅπου κατ’ ἀνάγκη θὰ προέλθει ἡ τυραννία.

Ἡ ρητή, ἐξαιρετικὰ συμβολικὴ ὁριοθέτηση ἔναντι τοῦ ἰακωβινισμοῦ φανερώνει βέβαια μερικὰ κοινὰ σημεῖα μὲ τὸν ἀντεπαναστατικὸ συντηρητισμό, ἂν καὶ ἐδῶ λείπει κάθε συσχέτιση μὲ συντηρητικοὺς θεωρητικούς, ἐνῶ ἀπὸ τὴν ἄλλη μεριὰ ὑπονοεῖ ὅτι οὔτε ὁ φιλελευθερισμὸς πρέπει νὰ καταδικάζεται συνολικὰ οὔτε τὸ προεπαναστατικὸ καθεστὼς (ancien régime) πρέπει νὰ ἐξυμνεῖται ρομαντικά. Προπάντων δύο σημεῖα τοῦ κοινωνικοῦ φιλελευθερισμοῦ σκανδαλίζουν αὐτοὺς τοὺς παλαιοφιλελεύθερους: ὁ ἀκραῖος ἀτομικισμός του, ὁ ὁποῖος, ἐπικαλούμενος τὴν ἀπόλυτη ἀξία κάθε ἀτόμου καὶ τὸ ἀπορρέον ἀπὸ αὐτὴ καθῆκον γιὰ τὴν κοινωνική του προστασία, οὐσιαστικὰ καταλήγει στὸ ξερίζωμα τοῦ ἀτόμου, καὶ ἡ ἀκραία ὠφελιμιστικὴ σκέψη του, ποὺ καθοδηγεῖται ἀποκλειστικὰ ἀπὸ οἰκονομικοὺς καὶ διοικητικοὺς-τεχνικοὺς ὑπολογισμούς. Τὸ χωρὶς ρίζες ἄτομο καὶ οἱ ὠφελιμιστικοὶ ὑπολογισμοὶ ἀποτελοῦν μὲ τὴ σειρά τους τὶς δύο ὄψεις ἑνὸς καὶ τοῦ αὐτοῦ νομίσματος, καθὼς καὶ οἱ δύο δὲν συνδέονται σταθερὰ μὲ δεδομένες ἀξίες καὶ ἔτσι ὡς μοναδικὴ δύναμη ποὺ συγκρατεῖ –ἢ μᾶλλον διαλύει– τὴν κοινωνία ἀπομένει ὁ χυδαῖος εὐδαιμονισμὸς μαζὶ μὲ τὴν ψυχικὰ καὶ πολιτιστικὰ μοιραία ἰδιοτελῆ ἐργαλειακὴ ὀρθολογικότητα. Ἐδῶ συστήνονται τόσο ἡ περισυλλογὴ γύρω ἀπὸ ἀνώτερες πνευματικὲς ἀξίες ποὺ σταθεροποιοῦν τὶς ἱεραρχίες μέσω τῆς αὐθεντίας, προπάντων γύρω ἀπὸ τὶς χριστιανικὲς ἀξίες, ὅσο καὶ μιὰ ἐνίσχυση τῶν ὑπερατομικῶν κοινωνικῶν (ὄχι κρατικῶν) μορφωμάτων, μὲ πρώτη τὴν οἰκογένεια, ἐναντίον τοῦ ἐξισωτικοῦ κράτους πρόνοιας καὶ τοῦ συνδεόμενου μὲ αὐτὸ πολιτιστικοῦ καὶ πνευματικοῦ ἐκφυλισμοῦ καθὼς καὶ ἐναντίον τῆς ἀκραίας ἀτομοποίησης τῆς κοινωνίας ὑπὸ διάφορες μορφές.

Πολὺ παρόμοιες ἢ ἀκόμη καὶ ταυτόσημες ἀντιλήψεις καθορίζουν τὴν κοινωνικοπολιτικὴ σκέψη τοῦ λεγόμενου «νεοφιλελευθερισμοῦ», ποὺ ἐμφανίσθηκε προγραμματικὰ κατὰ τὴ διάρκεια τοῦ Β ́ Παγκοσμίου Πολέμου ἢ λίγο νωρίτερα καὶ οἱ λιγότερο ἢ περισσότερο χαρακτηριστικοὶ ἐκπρόσωποι ἢ ὀπαδοί του κατὰ τὸ μεγαλύτερο μέρος τους εἶναι αὐτοὶ ποὺ σήμερα αὐτοαποκαλοῦνται «συντηρητικοί». Ἐπειδὴ αὐτὸς διαμορφώθηκε θεωρητικὰ μεταξὺ ἄλλων ὑπὸ τὴν ἐπίδραση τῆς οἰκονομικῆς κρίσης τοῦ 1929, ὁ «νεοφιλελευθερισμός», σὲ ἀντιδιαστολὴ πρὸς τοὺς συνειδητὰ ἢ ἀσυνείδητα παλαιοφιλελεύθερους προγόνους του, ἔπρεπε νὰ λάβει ὑπόψη ἰδιαίτερα τὰ προβλήματα τῆς πολιτικῆς οἰκονομίας καὶ νὰ προτείνει μιὰ σειρὰ μέτρων γιὰ τὸν μετριασμὸ τῶν οἰκονομικῶν διακυμάνσεων (ἀποκέντρωση τῆς βιομηχανίας, διεύρυνση τῆς ἀτομικῆς αὐτάρκειας, ἐνίσχυση τοῦ ἀγροτικοῦ μεριδίου στὴν ἐθνικὴ οἰκονομία). Κατὰ τὰ ἄλλα, οἱ κύριοι στόχοι τῆς «νεοφιλελεύθερης» πολεμικῆς παραμένουν σὲ γενικὲς γραμμὲς οἱ ἴδιοι: εἶναι ἀφενὸς ἡ μαζοποίηση καὶ ἀφετέρου ἡ πολιτιστικὴ καὶ ἠθικὴ «κατάπτωση». Ἡ μαζοποίηση ἐμφανίζεται βέβαια ὡς παρεπόμενο τοῦ ἐξισωτισμοῦ καὶ τοῦ γραφειοκρατικοῦ κράτους πρόνοιας, γιὰ τὸ ὁποῖο πιστεύεται ὅτι ἐν μέρει προωθεῖ καὶ ἐν μέρει ἐνσαρκώνει τὴν ἐξέλιξη πρὸς τὴν ἐξισωτικὴ μαζικὴ δημοκρατία. Στὴ ρίζα τῆς «κατάπτωσης» ὑποτίθεται ὅτι βρίσκεται πάλι τὸ στενὰ ὀρθολογιστικό, δηλαδὴ ἁπλῶς χρησιμοθηρικὰ ὀρθολογικὸ καὶ ὠφελιμιστικὸ πνεῦμα. Ἐκφύματά του εἶναι ὁ ἐπιστημονισμός, ὁ θετικισμὸς καὶ ὁ τεχνικισμός, οἱ ὁποῖοι ἀπὸ τὴ φύση τους δὲν σέβονται τὶς ἠθικὲς ἀξίες, ἀφοῦ προηγουμένως τὶς ἀποσύνθεσαν καὶ τὶς ὑπονόμευσαν μὲ τὴ διαρκῆ κριτική τους· μὲ ἄλλα λόγια, ὁ ὀρθολογισμὸς διαλύει τὶς ἀξίες θεωρώντας τες ὅλες ἀνάλογα μὲ τὸν τόπο καὶ τὸν χρόνο ἰσότιμες, δηλαδὴ ἐξίσου καλὲς γιὰ ὁρισμένες κοινωνικὲς λειτουργίες, καὶ φθάνει στὸν σκεπτικισμὸ ὅταν ἀκριβῶς προσπαθεῖ νὰ ἐπεκτείνει τὴν ἀρχὴ τῆς φιλελεύθερης ἀνοχῆς σὲ ὅλες τὶς ἀξίες. Ἀνάμεσα σὲ αὐτὸ τὸν φιλελεύθερο ὀρθολογισμὸ καὶ τὴν ἀποκοπὴ τῶν μελῶν τῆς μαζικῆς κοινωνίας ἀπὸ τὴν παράδοση καὶ τὶς σταθερές, προπάντων θρησκευτικές, ἀξιακὲς ἰδέες ὑπάρχει λοιπὸν μιὰ στενὴ σχέση· τὸ χειροπιαστὸ ἀποτέλεσμα εἶναι ὁ οἰκονομισμὸς καὶ ἡ γενικὴ στροφὴ πρὸς τὸν χυδαῖο εὐδαιμονισμὸ τῆς κατανάλωσης. Ὁ ὀρθολογικὸς ἐπιστημονισμὸς εἶναι, μὲ λίγα λόγια, ὑπολογιστικὸς καὶ πνευματικὰ χωρὶς ρίζες, δηλαδὴ κατὰ βάση ἐξισωτικὸς καὶ ἐπαναστατικός, ἀποτελεῖ τὴν πρακτικιστικὴ καὶ ὠφελιμιστικὴ ἰδεολογία τῆς μαζικῆς κοινωνίας· ἡ ἀπόρριψη τῆς ἐξισωτικῆς μαζικῆς κοινωνίας καὶ τοῦ γραφειοκρατικοῦ κράτους πρόνοιας πρέπει λοιπὸν νὰ συμβαδίζει μὲ τὴν ἄρνηση τοῦ ἔτσι ἐννοούμενου ὀρθολογισμοῦ. Καὶ ἂν στὴ θέση τῆς κρατικῆς γραφειοκρατίας πρέπει νὰ τεθεῖ μιὰ ἀποκεντρωμένη κοινωνία, στὴν ὁποία τὰ ἄτομα εἶναι συνδεδεμένα ἐλεύθερα καὶ ὀργανικὰ μὲ εὐσύνοπτα συλλογικὰ σώματα καὶ στὴν ὁποία ἡ προίκιση καὶ οἱ ἐπιδόσεις δημιουργοῦν φυσικὲς καὶ ὑγιεῖς διαβαθμίσεις μεταξὺ τῶν ἀτόμων, τὸ ἀντίδοτο κατὰ τοῦ στεγνοῦ ὀρθολογισμοῦ εἶναι ἡ ἀναδρομὴ σὲ πνευματικὲς καὶ ἠθικὲς ἀξίες. Ἐνώπιον τῶν τελευταίων λογικῶν καὶ πρακτικῶν συνεπειῶν ὁρισμένων βασικῶν αἰτημάτων ἀπὸ τὴ δημιουργικὴ φάση τοῦ φιλελευθερισμοῦ, οἱ νεοφιλελεύθεροι αἰσθάνονται πλέον τὴν ἀνάγκη νὰ ὁριοθετηθοῦν ἀπέναντί του καὶ μὲ τὴ χρήση τοῦ ἐπιθέτου «συντηρητικὸς» νὰ κάνουν ἀναγνωρίσιμα αὐτὰ τὰ ὅρια. Αὐτὸ ὅμως δύσκολα θὰ μποροῦσε νὰ ἐπιφέρει μιὰ ἀνάσταση τοῦ συγκεκριμένου περιεχομένου τοῦ ἱστορικοῦ συντηρητισμοῦ· στὴν πραγματικότητα ἐδῶ συγκρούονται μόνο δύο διαφορετικὲς ἀντιλήψεις γιὰ τὴν οὐσία τοῦ φιλελευθερισμοῦ. Ἔτσι καὶ ὁ Ρέπκε, π.χ., ὅταν αὐτοχαρακτηρίζεται «συντηρητικός», συνδέει αὐτὴ τὴ λέξη μὲ τὴν ἔκκληση γιὰ τὴν ὑπεράσπιση «ἑνὸς πολιτισμοῦ τῆς ἐλεύθερης προσωπικότητας», κάτι ποὺ στὴν πραγματικότητα ἀποτελεῖ μιὰ κλασικὴ φιλελεύθερη ἀξιακὴ ἰδέα, γιὰ νὰ προσθέσει ἀμέσως ὅτι θεωρεῖ τὸν ἑαυτό του, σὲ ὄχι μικρότερο βαθμό, ἕναν «φιλελεύθερο ἀναθεωρητὴ» ποὺ διόλου δὲν διανοεῖται νὰ ἀνοίξει ἕνα βασικὸ μέτωπο κατὰ τοῦ φιλελευθερισμοῦ ὡς τέτοιου· ὡς ἰδεολογία μιᾶς «μὴ κολεκτιβιστικῆς καὶ μὴ φεουδαρχικῆς-μεσαιωνικῆς κοινωνίας» ὁ φιλελευθερισμὸς εἶναι ἀπαραίτητος, καὶ τὸ ζητούμενο εἶναι νὰ ἀπαλειφθοῦν «ὁρισμένες βασικὲς πλάνες τοῦ ἱστορικοῦ φιλελευθερισμοῦ τοῦ 19ου αἰώνα», ὅπως οἱ προαναφερόμενες, ποὺ θὰ στρώσουν τὸν δρόμο πρὸς τὴν «καθαρὴ δημοκρατία». Δὲν διαφέρει οὐσιαστικὰ ὁ τρόπος σκέψης ἄλλων ἐκπροσώπων αὐτῆς τῆς κατεύθυνσης, ὅσο καὶ ἂν παρατηροῦνται ἀποκλίσεις σὲ ὁρισμένες λεπτομέρειες καὶ ὀνομασίες ἢ ὡς πρὸς τὴν πνευματικὴ προέλευσή τους.