“Κοινοτισμός”: το αμερικανικό υποκατάστατο του σοσιαλισμού;

Ο συγγραφέας αυτού του άρθρου θεωρεί ότι ο Κοινοτισμός ως πολιτικό σύστημα, έχει αμερικανική προέλευση μάλλον γιατί εκεί ξεκίνησε να εφαρμόζεται σε κρατικό επίπεδο τα τελευταία χρόνια! Αυτό δεν ισχύει φυσικά. Επίσης τον βλέπει εκεί σαν υποκατάστατο του Σοσιαλισμού. Αυτό θα μπορούσε να ισχύει αν τον βλέπαμε ως “ΜΕΤΑ-Σοσιαλισμό” ή σαν αντίπαλο δέος της μονοκρατορίας πλέον του Φιλελευθερισμού. Είναι όμως στην ουσία μία ιδέα πολύ πιο βαθιά από την ιδεολογία του Σοσιαλισμού και πολύ πιο αρχέγονη. Βλέπουμε πάντως ότι ο κ. Δημητράκος έχει συλλάβει τον πυρήνα της Κοινοτιστικής σκέψης και έτσι έρχεται σε ταύτιση και με την δική μας αρθρογραφία, παρά τον ατυχή τίτλο και κάποια λανθασμένα συμπεράσματά του από προφανή άγνοια, ότι πρόκειται για σύγχρονο εφεύρημα κλπ.

«Κοινοτισμός»: το αμερικανικό υποκατάστατο του σοσιαλισμού;

Δημήτρης Δημητράκος (καθηγητής Πολιτικής Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών)

Εφημερίδα “Το Βήμα”

Ο κοινοτισμός, ως σύστημα ιδεών, εισέβαλε στην κοινωνική, πολιτική και οικονομική σκέψη. Αποτελεί, σύμφωνα με τους εμπνευστές του, το αντίδοτο στον φιλελευθερισμό και στον ατομικισμό που κυριάρχησαν στη σύγχρονη πολιτική θεωρία. Κατ’ άλλους -τους πλέον καχύποπτους- δεν είναι τίποτε άλλο από το αμερικανικό υποκατάστατο των ιδεών του σοσιαλισμού, που την τελευταία δεκαετία δέχθηκαν αλλεπάλληλα κτυπήματα. Η ουσία πάντως είναι ότι η αντιπαράθεση ανάμεσα στον κοινοτισμό και στον φιλελευθερισμό παίρνει όλο και μεγαλύτερες διαστάσεις.

Για τους περισσότερους κοινοτιστές ο φιλελευθερισμός εμφορείται από ένα πνεύμα γενικευμένου ατομισμού και χρυσοθηρίας που αξιώνει το ανέλεγκτο των ατομικών συμφερόντων και αδιαφορεί για τις συνέπειες του μεταξύ τους ανταγωνισμού. Απέναντι στα φιλελεύθερα δόγματα ο κοινοτισμός αντιπροτείνει τις αξίες της συμμετοχής, της αφοσίωσης στην εκάστοτε κοινότητα και την πρόταξη των συλλογικών αγαθών του πολιτισμού και της παράδοσης έναντι των αγαθών της ατομικής διεκδίκησης.

Η αντιπαράθεση ανάμεσα στον φιλελευθερισμό και στον κοινοτισμό δεν αφορά μόνο την πολιτική πρακτική αλλά και τα κριτήρια πολιτικής σκέψης και κρίσης, την κατανόηση της κοινωνίας, καθώς και την ταυτότητα του ατόμου. Ο κοινοτισμός μπορεί να ερμηνευθεί ως αντίδραση στον φιλελευθερισμό και στον ατομικισμό που κυριάρχησαν στη σύγχρονη πολιτική θεωρία. Οπως γράφει ο Alasdair MacIntyre, ένας από τους σημαντικότερους φιλοσόφους του κοινοτισμού, οι δυτικές κοινωνίες εκφυλίζονται λόγω του φιλελευθερισμού και της ελεύθερης αγοράς που παράγουν απομονωμένα, ανώνυμα και μοναδοποιημένα άτομα.

Ο κοινοτισμός επισημαίνει μια μεγάλη αδυναμία του ατομικιστικού φιλελευθερισμού, ο οποίος βλέπει το άτομο ως μονάδα αποκομμένη από το φυσιολογικό της πλαίσιο, δηλαδή την κοινότητα. Η τελευταία, όπως ορθά τονίζουν οι κοινοτιστές, είναι υπεύθυνη ακόμη και για τη δημιουργία του ατόμου, ενώ συγχρόνως είναι πηγή της ηθικής του υπόστασης. Το ίδιο το υποκείμενο, το εγώ, αντλεί τα στοιχεία της οντολογικής του σύστασης από την κοινότητα.

Γι’ αυτό και οι κοινοτιστές, αντίθετα από τους εκφραστές της φιλελεύθερης ιδεολογίας, δεν θεωρούν ότι το άτομο προηγείται της κοινότητας αλλά ότι αντίθετα η κοινότητα συγκροτεί το άτομο και ότι προηγείται αυτού και αξιακά. Το εγώ μας προσδιορίζεται από μια ολόκληρη σειρά κοινοτικών δεσμών που προϋποθέτουν κοινά βιώματα και κοινά αποδεκτές αξίες. Αυτά τα βιώματα και αυτές οι αξίες φορτίζουν την ατομική πρακτική του καθενός αλλά και τον τρόπο με τον οποίον παρατηρεί τα πράγματα ώστε ακόμη και οι γνώσεις που αποκτά να έχουν το αποτύπωμα της κοινότητας.

Με την έννοια αυτή η αφήγηση της παράδοσης που εμπεριέχει τα κοινοτικά βιώματα είναι η καταγραφή της υπόστασης της κοινότητας και εμπνέει το άτομο που ζει και δρα μέσα σε ένα συγκεκριμένο κοινωνικό πλαίσιο. Αυτή τη βιωματική συγκρότηση του ατόμου παραθεωρεί ο φιλελεύθερος στοχασμός και προσπαθεί να θεμελιώσει φιλοσοφικά τις αρχές του παραβλέποντας ότι το άτομο, το οποίο θεωρεί αφετηρία της προσέγγισής του, έχει βαθύτατες ρίζες στην κοινωνία και δεν είναι μια απομονωμένη μονάδα που αιωρείται ελεύθερα στον παγκόσμιο χώρο.

Μέσα από τον τεχνητό κόσμο της φιλοσοφίας ο φιλελεύθερος παράγει παγκόσμιες και αφηρημένες αρχές με τις οποίες γυρεύει να δικαιώσει τους θεσμούς της κοινωνίας. Ανάμεσα σ’ αυτές τις αρχές είναι και η αυτονομία του ατόμου. Η φιλοσοφία του κοινοτισμού ανταπαντά υποστηρίζοντας ότι η αυτονομία του καθενός δεν συνίσταται στην αποδέσμευσή του από κανόνες και κοινωνικούς καταναγκασμούς αλλά, αντίθετα, είναι συνυφασμένη με την κοινωνία και τη συμμετοχή του στα κοινά.

Η φιλελεύθερη ιδεολογία -αν μπορεί να ονομαστεί έτσι- δεν συνδέεται με συγκεκριμένες ηθικές αρχές που να θεωρούνται υπέρτατες διότι δεν αναγνωρίζει καμία εξουσία ή αυθεντία υπεράνω από το άτομο, το οποίο καλείται, όπως λέει ο Καντ, να γίνει νομοθέτης του εαυτού του. Μόνο η ελευθερία λογίζεται από τον φιλελεύθερο ως ρυθμιστική αρχή έναντι όλων των άλλων, διότι μέσα από αυτήν το άτομο καθίσταται υπεύθυνο για τις πράξεις του.

Από την εποχή του Διαφωτισμού η ελευθερία ανάγεται σε τέτοια ρυθμιστική αρχή διότι η αυτονομία του ατόμου συνυφαίνεται με την άρνησή του να τεθεί υπό την κηδεμονία οποιασδήποτε αυθεντίας που να είναι σε θέση να το καθοδηγήσει. Εχει βέβαια ανάγκη από κανόνες. Οι κανόνες που υιοθετεί όμως δεν είναι δοτοί άνωθεν. Εχουν γίνει συμβολαιακά αποδεκτοί και είναι αναθεωρήσιμοι. Από την άλλη μεριά, ο κοινοτισμός τονίζει τη σημασία των εμπεδωμένων κανόνων ηθικής που απουσιάζουν από τη φιλελεύθερη δημοκρατική ιδεολογία. Οι κανόνες αυτοί πηγάζουν από τα νοήματα και τις παραστάσεις που μοιράζονται τα μέλη μιας κοινότητας.

Δεν αμφισβητούνται εδώ ο πλούτος του προβληματισμού και η λογική συγκρότηση του κοινοτισμού. Είναι επίσης κατανοητή η αποστροφή που προκαλεί στον κοινοτιστή ο ατομικιστικός και αφηρημένος χαρακτήρας της φιλελεύθερης ιδεολογίας. Η τελευταία παραθεωρεί τη σημασία της παρουσίας του παρελθόντος στο παρόν, που ο φιλελεύθερος στοχαστής το προσεγγίζει επίπεδα και χωρίς να αντιλαμβάνεται το ιστορικό του βάθος.

Βλέπουμε έτσι ότι ο κοινοτισμός έχει να προσφέρει ένα ζεστό μήνυμα, πράγμα που δεν συμβαίνει με τη φιλελεύθερη ιδεολογία της σύγχρονης δημοκρατίας και της ανοιχτής κοινωνίας. Στη θέση μιας ηθικής που βασίζεται σε γενικές και αφηρημένες αρχές που δεν μπορούν να χρησιμεύσουν ως στήριγμα στην κοινωνία ο κοινοτισμός υποδεικνύει εκείνες τις αρχές οι οποίες συνυφαίνονται με ένα ήθος που έχει βαθιές ρίζες στο κοινωνικό μας Είναι.

Στην κοινοτιστική αυτή επιχειρηματολογία μπορούμε να προσθέσουμε ότι η δύναμη των αξιών αυτών που έχουν συνυφανθεί με μια κοινότητα είναι δοκιμασμένη στη διάρκεια του χρόνου. Πολλές άλλες αρχές απορρίφθηκαν στην πράξη για να κατασταλάξει μια κοινότητα σ’ αυτές. Γι’ αυτό, όπως γνωρίζει κάθε ανθρωπολόγος, πρέπει να κρίνει κανείς με «επιείκεια» τις παραδόσεις και τις δοξασίες άλλων πολιτισμών. Οσο και αν φαίνονται «αφελείς» ή «παράλογες» οι κοσμοθεωρίες άλλων κοινοτήτων έχουν τη δική τους αξία και δοκιμασμένη λειτουργικότητα.

Και εκεί η συμβολή της κοινοτιστικής σκέψης είναι σημαντική διότι προσέφερε τη δυνατότητα απελευθέρωσης από τα ευρωκεντρικά στερεότυπα που επέβαλαν μονοσήμαντα μία ορισμένη κοσμοθεωρία βασισμένη στο πρότυπο που παρήγαγε η φιλοσοφία του Διαφωτισμού: τη φιλελεύθερη, δημοκρατική ιδεολογία που διέπει τη νεωτερική κοινωνία της Δύσης, χωρίς να συνειδητοποιεί ότι αποτελεί μία από πολλές δυνατές μορφές ζωής, ένα από πολλά δυνατά συστήματα αξιών.

Με αφετηρία αυτή την αρχή της «επιείκειας» θα πρέπει να εξετάσουμε και τη δυτική μορφή ζωής και να μην απορρίψουμε τις προκείμενές της ως αφελείς ή παράλογες αλλά να εξετάσουμε τη λειτουργικότητά τους. Μπορούμε μάλιστα να ξεκινήσουμε από την ίδια την ηθική προκείμενη που εμπνέει τον κοινοτιστή και αυτή είναι η πίστη στην ενότητα της ανθρωπότητας. Αυτή η ενότητα δεν συνίσταται στον πολιτισμό της τελευταίας, ο οποίος κάθε άλλο παρά ενιαίος είναι, αλλά στα κοινά προβλήματα που αντιμετωπίζει και στα οποία δίνει λύσεις που ποικίλλουν από κοινότητα σε κοινότητα, ανάλογα με το πολιτικό πλαίσιο στο οποίο εντάσσεται η καθεμιά.

Οι λύσεις αυτές διαφέρουν μεταξύ τους κυρίως σε αποτελεσματικότητα. Για παράδειγμα, ο τεχνικός και επιστημονικός πολιτισμός, που είναι σύστοιχος με τον νομικό και δημοκρατικό πολιτισμό των δυτικών χωρών και είναι κληρονομιά του Διαφωτισμού, προσφέρει ικανοποιητικότερες λύσεις στα προβλήματα που αντιμετωπίζει ο άνθρωπος συγκριτικά με οποιεσδήποτε άλλες, πράγμα που εξηγεί τη διάδοσή του σε όλα τα μήκη και πλάτη της Γης.

Αν ληφθεί σοβαρά υπόψη αυτή η παράμετρος, τότε ορισμένες αξίες, όπως είναι η ιδέα της επιστημονικής εγκυρότητας, της λογικής συνοχής, της αφηρημένης ισότητας, της αλήθειας, των δικαιωμάτων του ατόμου, καθώς και άλλων αρχών οι οποίες συνδέονται με τον πολιτισμό της νεωτερικότητας και της ανοιχτής κοινωνίας που κληρονομήσαμε από τον Διαφωτισμό, πρέπει να κριθούν σε σχέση με τη λειτουργικότητά τους στο πλαίσιο ενός πολιτισμού που κατορθώνει να δώσει ικανοποιητικές λύσεις σε προβλήματα που αντιμετωπίζουν όλοι οι άνθρωποι.

Εκεί είναι που το ατομικιστικό-φιλελεύθερο μοντέλο έχει μια αξιοζήλευτη λειτουργικότητα. Και η λειτουργικότητά του αυτή συνδέεται άμεσα, όχι με μια κοινοτιστική εμμονή στην παράδοση για την παράδοση ή με κανόνες που μας δόθηκαν «άνωθεν» και δεν μπορούμε να αλλάξουμε κατά την κρίση μας, αλλά με το πνεύμα κριτικής που είναι ριζωμένο τόσο στον επιστημονικό λογισμό όσο και στους θεσμούς της σύγχρονης δημοκρατίας.

Αν έτσι έχουν τα πράγματα, τότε ο κοινοτισμός αυτοαναιρείται από τη στιγμή που αγνοεί την κοινοτική πηγή των δικών του νοημάτων. Αυτό γίνεται με τη συλλήβδην απόρριψη εκ μέρους του του πολιτισμού της ανοιχτής κοινωνίας, η οποία αποτελεί την οικολογική εστία που τον εξέθρεψε. Αν αντιπροσωπεύει κάτι, αυτό είναι η θεωρητικοποίηση μιας νοσταλγίας για έναν κόσμο που χάθηκε, μια μεταβεμπεριανή ιερεμιάδα για την «απομέγευση» της σύγχρονης νεωτερικής κοινωνίας”.