Τί χρειάζεται για να γίνει η Γη μακροπρόθεσμα βιώσιμη για όλες τις μορφές ζωής; Αυτό είναι -ή μάλλον πρέπει να είναι- το πιο καίριο ζήτημα στον κόσμο σήμερα. Συγκεκριμένα, έχουμε δύο δαμόκλειους σπάθες που επικρέμονται και απειλούν την επιβίωση αμέτρητων ειδών στον γαλαζο-πράσινο πλανήτη μας: την παγκόσμια κλιματική κρίση και την κρίση της βιοποικιλότητας.
Οι αιτίες συχνά εντοπίζονται στα αέρια του θερμοκηπίου, στον βιομηχανισμό, στον καπιταλισμό, στην ιδεολογία της ανάπτυξης, στη μαζική γεωργία, στον καταναλωτισμό, στον νεοφιλελευθερισμό και στον υπερπληθυσμό. Ωστόσο, υπάρχει μια ιδεολογία που διαπερνά όλα αυτά και που είναι ίσως η αιτία των δύο μεγαλύτερων κρίσεών μας.
Το όνομά της είναι Ανθρωποκεντρισμός και σήμερα είναι τόσο διαδεδομένος, ώστε οι περισσότεροι άνθρωποι δεν τον βλέπουν ως ιδεολογία, αλλά ως αυτονόητη πραγματικότητα. Δεν είναι. Αντίθετα, η ιδεολογία αυτή είναι μια έκφραση αυτο-εξύψωσης και αλαζονείας, που συνήθως χαρακτηρίζει μόνο μεγαλομανείς ψυχοπαθείς.
Ο ανθρωποκεντρισμός είναι η προφανής πεποίθηση ότι ο άνθρωπος είναι το κέντρο του κόσμου. Ότι διαφέρει και βρίσκεται πάνω από την υπόλοιπη φύση. Ότι είναι ο μόνος που έχει πολιτισμό και άρα έχει μια αυτονόητη εντολή να εξοντώσει και να εκμεταλλευτεί άλλα είδη. Αυτά τα άλλα είδη έχουν αξία μόνο στο βαθμό που εξυπηρετούν τον άνθρωπο. Ο ανθρωποκεντρισμός, ο οποίος συναντάται σε διάφορους βαθμούς, εκφράζεται και με μυριάδες τρόπους. Π.χ. από το ότι εμείς οι άνθρωποι έχουμε καταλάβει σχεδόν όλα τα 148 εκατομμύρια τετραγωνικά μίλια έκτασης της Γης, παρόλο που την μοιραζόμαστε με 8-10 εκατομμύρια άλλα είδη. Ότι είμαστε υπεύθυνοι για την έκτη μαζική εξαφάνιση ειδών, την μεγαλύτερη μέσα σε 66 εκατομμύρια χρόνια. Ότι, τις τελευταίες δεκαετίες, είμαστε η αιτία ενός βιολογικού ολοκαυτώματος, δηλαδή ότι εξαφανίστηκε το 60% ενός μεγάλου αριθμού πληθυσμών άγριων ζώων. Σύμφωνα με το WWF, είναι ισοδύναμο με το “άδειασμα από ανθρώπους της Βόρειας Αμερικής, της Νότιας Αμερικής, της Ευρώπης, της Κίνας και της Ωκεανίας”.
Ας σταθούμε στους ζωολογικούς κήπους, στα πειράματα σε ζώα και κτηνοτροφικά εργοστάσια σε όλο τον κόσμο. Ο πόνος που εκτίθενται τα ζώα εκεί έχει χαρακτηριστεί από τον ισραηλινό ιστορικό Γιουβάλ Χαράρι “ίσως το χειρότερο έγκλημα στην ιστορία”… “η μοίρα των βιομηχανικά εκτρεφόμενων ζώων είναι ένα από τα πιο πιεστικά ηθικά ζητήματα της εποχής μας.” Αντιλαμβανόμαστε την οικονομική ανάπτυξη ως πανανθρώπινο Σύνταγμα και το να έχουμε όσα παιδιά θέλουμε, ως ανθρώπινο δικαίωμα, παρόλο που οι συνέπειες είναι τα τσουνάμι καταστροφής της φύσης σε όλο τον κόσμο.
Γενικά, δεν πρέπει να αμφιβάλλουμε για το γεγονός ότι το ανθρωποκεντρικό πρότυπο ανάπτυξης που κυριαρχεί στον κόσμο σήμερα δεν μπορεί να λύσει τις κολοσσιαίες κλιματικές και βιοποικιλικές κρίσεις που έχει δημιουργήσει. Παρά τις προειδοποιήσεις δεκάδων χιλιάδων ερευνητών, σε βασικούς τομείς, συνεχίζουμε να κάνουμε το αντίθετο από αυτό που πρέπει να κάνουμε. Οι εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα συνεχίζουν να αυξάνονται, η καταστροφή της άγριας φύσης λαμβάνει διαστάσεις ανεξέλεγκτες και έως τώρα ένα εκατομμύριο είδη απειλούνται με εξαφάνιση, ενώ πολλά ακόμη μέσα στις επόμενες δεκαετίες.
Μια δημοφιλής άποψη ονομάζεται “πράσινη ανάπτυξη” ή “βιώσιμη ανάπτυξη”. Βασίζεται στην αρχή ότι μπορούμε να συνεχίσουμε την οικονομική ανάπτυξη μειώνοντας παράλληλα τον αντίκτυπό μας στο κλίμα, στη φύση κλπ. Η νέα τεχνολογία είναι το κλειδί για τον περιορισμό της ανθρωποκεντρικής ανάπτυξής μας. Όμως, όπως δείχνει η έρευνα (πρόσφατη έκθεση από το Ευρωπαϊκό Γραφείο Περιβάλλοντος) το κυρίαρχο μοντέλο δεν μπορεί να επιδιορθωθεί. Οι βασικές δομές του είναι μη βιώσιμες. Προβλέπει συνεχόμενη οικονομική και πληθυσμιακή ανάπτυξη. Η μεγάλη επιτάχυνση που έχουμε δει από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, αν συνεχιστεί, θα καταλήξει αναπόφευκτα σε μεγάλη κατάρρευση.
Επομένως, το παλαιό κοινωνικό πρότυπο πρέπει να αντικατασταθεί από ένα νέο. Αυτό συνεπάγεται, μεταξύ άλλων, ότι πρέπει να κάνουμε μια γενική ιδεολογική αλλαγή από τον δικό μας άγριο ανθρωποκεντρισμό, ο οποίος δεν είναι μόνο ασυμβίβαστος με τη λύση της παγκόσμιας κρίσης βιοποικιλότητας, αλλά μακροπρόθεσμα φυσικά θα σώσει και το κλαδί στον οποίο εμείς οι ίδιοι καθόμαστε. Συγκεκριμένα, ο ανθρωποκεντρισμός θα πρέπει να αντικατασταθεί από τον οικοκεντρικό χαρακτήρα ως τη βασική ιδεολογία του μέλλοντος.
Σύμφωνα με τη βιολογία, ο οικοκεντρισμός πιστεύει ότι ο άνθρωπος είναι μέρος της φύσης. Ότι οι άνθρωποι και η υπόλοιπη ζωή της Γης είναι μία οικογένεια. Ότι η μεγάλη ισχύς πρέπει να συνυπάρχει με την μεγάλη ευθύνη. Ότι πολλά μη ανθρώπινα ζώα είναι επίσης προχωρημένα πλάσματα με υψηλό βαθμό συναισθημάτων, νοημοσύνης και κοινωνικών δομών. Ότι όλες οι μορφές ζωής και τα οικοσυστήματα έχουν μια εγγενή αξία που υπερβαίνει κατά πολύ τη χρησιμότητά τους για τον άνθρωπο.
Όταν ο ανθρωποκεντρισμός εκφωνείται ιεραρχικά με τον άνθρωπο ως ηγεμόνα και την υπόλοιπη φύση ως υπάλληλο, ο οικοκεντρισμός είναι πολύ πιο ισότιμος: ο άνθρωπος είναι μόνο ένα είδος μεταξύ άλλων ειδών στη Γη και δεν πρέπει να έχει κάποιο ειδικό δικαίωμα – ή αν πρέπει, λιγότερα από ότι σήμερα. Το νόημα είναι ότι μόνο όταν αντιλαμβανόμαστε τη φύση πέρα από το άμεσο συμφέρον, θα μπορέσουμε να αντιμετωπίσουμε με διαφορετικό τρόπο τις θεμελιώδεις αυτές αρχές. Οι οικοκεντρικές πρωτοβουλίες έχουν ήδη ξεκινήσει εδώ και δεκαετίες σε όλο τον κόσμο με στοχευμένη εργασία για την επανάκτηση σημαντικών τμημάτων του πλανήτη.
Αυτά όμως δεν είναι αρκετά. Ο ανθρωποκεντρισμός συνεχίζει να διαπερνά την κοινωνία μας πράγματι, σε ένα βαθμό, έτσι ώστε πρόσφατα έχουμε εισέλθει στην Ανθρωπόκαινο, την εποχή της ανθρωπότητας. Αποτελεί το αποκορύφωμα μιας σειράς ανθρωποκεντρικών επαναστάσεων και κοινωνιών όλο και πιο ανθρωποκεντρικών κατά τα τελευταία χιλιάδες χρόνια.
Με τη σειρά τους, όλο και περισσότεροι αναγνωρίζουν τώρα ότι η πορεία μας είναι θανάσιμη με την πολύ κυριολεκτική έννοια. Επομένως, ελπίζουμε ότι ο χρόνος είναι επίσης ώριμος για μια οικοκεντρική αντεπανάσταση. Μια μεγάλη στροφή. Μια νέα αρχή. Μια εσπευσμένη οικοκεντρική αλλαγή στην κοινωνία σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα απαιτεί τα εξής:
1) Απαλλαγή της παγκόσμιας κοινότητας από τις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου, ώστε να μειωθούν στο απόλυτο μηδέν το συντομότερο δυνατό.
2) Απόδοση του μισού της έκτασης της Γης αποκλειστικά στην άγρια φύση. Σύμφωνα με πολλούς ειδικούς, δεν αποτελεί μόνο βασική προϋπόθεση για την εξασφάλιση της επιβίωσης της πλειοψηφίας των ειδών της Γης, αλλά είναι και ένας από τους ταχύτερους και αποτελεσματικότερους τρόπους απορόφησης των εκπομπών άνθρακα. Ναι, σύμφωνα με αρκετούς ερευνητές, ο στόχος του περιορισμού της υπερθέρμανσης του πλανήτη σε 1,5 βαθμό είναι εφικτός μόνο αν το 50% της επιφάνειας της Γης αποδοθεί στις φυσικές διεργασίες χωρίς ανθρώπινη δραστηριότητα.
3) Την έκδοση της Παγκόσμιας Διακήρυξης για Δικαιώματα της Φύσης και την καθολική εισαγωγή νομικών φυσικών δικαιωμάτων.
4) Μετάβαση -τουλάχιστον στις πλούσιες χώρες- από την οικονομία της ανάπτυξης στην οικονομία της ισορροπίας και την κυκλική οικονομία. Αναπόφευκτα, πρέπει να επιστρέψουμε στο επίπεδο πριν την απογείωση της Μεγάλης Επιτάχυνσης στα μέσα του 20ού αιώνα.
5) Μακροπρόθεσμη μείωση του πληθυσμού της Γης σε 2 δισεκατομμύρια ανθρώπους. Όχι μόνο πρέπει, αλλά μπορεί επίσης να γίνει 100 τοις εκατό στο πλαίσιο του εθελοντισμού και π.χ. μέσω πληροφόρησης, ελεύθερου ελέγχου των γεννήσεων για όλους και κοινωνικο-οικονομικών κινήτρων στις χώρες του αναπτυσσόμενου κόσμου.
Εν συντομία: Εμείς οι άνθρωποι δεν πρέπει να αυξανόμαστε πια. Αντίθετα, πρέπει να συρρικνωθούμε. Διαφορετικά, δεν θα είμαστε σε θέση να επιλύσουμε με βεβαιότητα την παγκόσμια κρίση του κλίματος και την κρίση της βιοποικιλότητας.
Αυτό το αδιέξοδο πρέπει να ξεπεραστεί τώρα. Σε αυτό το πλαίσιο, το σχολικό σύστημα και τα μέσα μαζικής ενημέρωσης πρέπει να διαδραματίσουν βασικούς ρόλους στην ενημέρωση για τον οικοκεντρικό χαρακτήρα. Αυτό που δεν συνέβη εδώ και πολύ καιρό μπορεί μόνο να περιγραφεί ως ένα σύμπτωμα της ανθρωποκεντρικής ψύχωσης στην οποία παγιδεύεται η κοινωνία μας.